Etem Hamdi Tem, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nda vazife yapan bir asteğmen idi. Kafkas Cephesi’ndeki savaşlarda yer aldı. Alman malı Reflex ICA marka bir fotoğraf makinesi vardı. Kurtuluş Savaşı’nda Genelkurmay’da bakılırsavliydi. Yeni Türk ordusunun resmi fotoğrafçısı idi. Büyük Taarruz sırasında Başkomutan Mustafa Kemal Paşa’nın en yakınında yer alanlardan bir tanesiydi. 1921 yılından vefatına kadar Atatürk’ün fotoğrafçılığını yaptı. Vakit ortasında anıt fotoğrafa dönüşen Kocatepe’deki Atatürk fotoğrafını, Büyük Taarruz’un birinci saatlerinde çekmişti. Türk şiirinin büyük ustası Nazım Hikmet, yıllar daha sonra o fotoğrafa bakarak, şu dizeleri yazacaktı:
“Paşalar onun arkasındaydılar/ O, saati sordu / Paşalar: ‘Üç’ dediler/ Sarışın bir kurda benziyordu/ Ve mavi gözleri çakmak çakmaktı / Yürüdü uçurumun başına kadar, eğildi, durdu/ Bıraksalar ince, uzun bacakları üstünde yaylanarak/ ve karanlıkta akan bir yıldız üzere kayarak / Kocatepe’den Afyon ovasına atlayacaktı.”
Etem Tem, Fikret Otyam’ın kendisiyle yaptığı ve 4 Aralık 1960’ta Ulus Gazetesi’nde yayınlanan röportajında, savaş ortasındaki fotoğraf serüvenini şöyleki anlatmıştı:
“O sabah Kocatepe’de bulunuyorduk. Taarruz, şafak vakti saat beşte başlamıştı. Mustafa Kemal Paşa, günler ve geceler süren yorgunluğuna karşın ayakta, vaziyeti adım adım takip ediyor, direktifler veriyordu. Bir orta kumandanlardan ayrıldı. Tek başına, kayalıklar içinde dalgın ve fikirli dolaşmaya başladı. Vakit zaman sahra dürbünleriyle düşman cephesine bakıyordu… Bir aralık o kayalık doruğun ucuna geldi. hafifçeçe eğilmişti. Başparmağı dudaklarının içindeydı… Çabucak objektifimi çevirdim, adeta nefes almayacak kadar bir sessizlik ortasında deklanşöre bastım, fotoğrafını çektim. Saat 11’di… O gün 7×11 uzunluğunda sekiz on rulo sinema çektim. Bir kaç tane 10×15 cam… Mustafa Kemal Paşa, bütün gün ağzına bir lokma koymamıştı… Gece geri çekilmeye başladılar.
Ahırda sinema yıkadım
2 Eylül’de Uşak’a girdik. Vakit yoktu. Ahır bozması bir yerde bir kaç sinema yıkadım. Fotoğraflar birbirinden hoştu. Çabucak dört tane yaptım, sonraki sabah götürdüm. İçeri aldılar. Berberi traş ediyordu. Odada portatif bir masa, bir portatif karyola, iki iskemle vardı. Bir aralık odayı işaret etti: ‘A be… Bu bir başkumandan odasına yakışmaz’ dedi. Salih (Bozok) odayı halılarla süsleyeceğini söylemiş oldu. Çünkü o gün Trikopis getirilecekti. Gazi, fotoğrafları aldı, baktı. Parmaklarını fotoğrafların üzerinde gezdirdi ve çekti: ‘Çok güzel’ dedi.
İzmir artık bir daha bizimdi
9 Eylül’dü… Kadifekale’ye çıkmıştık. Vakit güneş batımına yakındı. Deniz pırıl pırıldı… Kent ayaklar altındaydı… Körfezde kimi vapurlar vardı…Dumanlıydı vapurlar… Bir rapor geldi. Süvarilerimiz İzmir’e girmişti….’Ordular birinci maksadınız Akdeniz’dir, ileri..’ buyruğu yerine getirilmişti. İzmir bizimdi bir daha… daha sonra mı?.. Ha, evet… daha sonra arabalarla kente girdik. Birinci işim bir fotoğrafçı bulmak oldu. Kocatepe’de çektiğim sekiz on rulo sineması bir Rum fotoğrafçıya verdim. Vakit geçirmek için etrafta biraz döndük, dolaştık… daha sonra bir daha geldik. Fotoğrafçı geldiğimizi, içeri girdiğimizi görür görmez ‘Fotoğraflarınız bir harika!’ diye bağırdı. Baktım fotoğraflar daha yaş yaştı… Doya doya baktım… Gerçekten birer olağanüstüydü…Taa Uşak’tan İzmir’e kadar bu anı bekliyordum. Fotoğrafların kuruyup, hazır olması için bir gün daha lazımdı.
Fotoğraflar yandı kül oldu
Ertesi günü gelip almak üzere karargaha, Bornova’ya döndük. Sonraki sabah arabayla indik İzmir’e… Millet yollara dökülmüştü… Bayram vardı… ‘Biraz daha sonra Mustafa Kemal gelecek’ dedik… Görmeliydiniz o anı… İzmir yanıyordu… Ne dost ne düşman aşikardı… Cayır cayır yanıyordu İzmir… Fotoğrafçı dükkanının olduğu yere kuvvetlikle varabildik. Lakin ne bakılırsalim?.. Dükkan yanmıştı… Uşak’ta o ahır bozması yerde yıkayabildiğim birkaç sinema kalmıştı elimde… Ötekilerin hepsi fotoğrafçı dükkanıyla bir arada yandı kül oldu…”
Yunan bayrağını oradan kaldırınız!
Ertesi günü, sabahın erken saatlerinde Başkumandan Mustafa Kemal muharebe meydanını dolaşıyordu. Gördüğü görünümden müteessir ve muzdaripti. Binlerce düşman cesedi ve birbiri üstüne yığılmış yüzlere topçu hayvanı, terkedilmiş toplar, cephaneler… Bu elim görüntüyü bir mühlet seyrettikten daha sonra: Bu görüntü insanlığı utandırabilir! dedi. Ancak yasal müdafaamız için buna mecbur olduk. Türkler öteki milletlerin vatanında bu biçimde bir harekete teşebbüs etmezler… Biraz ileride, topların içinde yerde bir Yunan bayrağı terkedilmiş, duruyordu. Gözüne ilişti. Eliyle bayrağı işaret ederek: ‘Bir milletin istiklâl alâmetidir. Düşman da olsa hürmet etmek lâzımdır. Bayrağı oradan kaldırıp topun üzerine koyunuz!’ dedi.
Derhal harekete geçilecektir
Muzaffer Kılıç, ulusal gayretin güçlü senelerında Atatürk’ün en yakınında yer alan subaylardan bir tanesiydi. Kurtuluş Savaşı sırasında ve daha sonrasında Atatürk’ün yaveri olarak kritik devirlerde bakılırsav yaptı. İşte Atatürk sitesinde Ağustos 2000’de Nurer Uğurlu başkanlığında bir şura tarafınca hazırlanan 30 Ağustos Anıları çalışmasına yer veriliyor. Bu çalışmada, Muzaffer Kılıç’ın yer verilen anıları şöyleki:
“Başkumandan, Trakya’da bulunan düşman kuvvetlerinin büyük teşkilât yaptığını, bunların Anadolu’ya getirilmek üzere olduğunu ve teşkilâtın başında şahsen Yunan ordusu Başkumandanı Hacıanestis’in bulunduğunu biliyordu. Mütâleasında bu noktaları tebarüz ettirirken vaktin beklemeye tahammülü olmadığını da kaydediyordu. Teşebbüsü düşmana bırakmadan derhal hareket sonucundaydı. Filvaki, hakikate kâfi ölçüde ikmâl levazımı, cephane ve topçu mermisi mevcut değildi. Başkumandan, hali hazır kurallarla da bu taarruzun muvaffak olabileceğini plânlaştırmıştı. Cepheye hareketindilk evvelce Ankara’dan Garp Cephesi Kumandanına gönderdiği şifrede, mealen şöyleki diyordu:
‘Cephane ve materyal kifayetsizliği ile öbür levazım kifayetsizliğini takdir ediyorum. Lakin fazla beklemek aleyhimizde olur. Bütün mesuliyeti üzerime alarak Konya üzerinden hareket ediyorum. Başkumandanlık buyruğundaki bir ölçü parayı mübrem muhtaçlıklar için Ulusal Müdafaa buyruğuna bıraktım.’ Bu mahrem şifrenin son cümlesi şu biçimde bitiyordu: Derhal harekete geçilecektir.
Döğer’le Dumlupınar arası
25 Ağustos 1922… Afyon’un takriben 20 kilometre cenubunda, Şuhut kasabasında bir köy meskeninin ikinci kat sofrası. Başkumandan petrol lâmbasının ışığında mütevazı akşam yemeğini yerken; bir gün evvelce cephe topçu kumandanından topçu guruplarımız hakkında edindiğim malûmatı kendilerine arz ediyordum. Ateş kesafetinin 3-4 saat devam edilebileceğini, yalnız plânlı mânia ateşine gerek görülmediğini söylemiş oldum. ‘Mânia ateşini de onlara bırakalım’ dedi. Saat 10’a geliyordu. Vazulceyş haritasını istedi. (Tarafların arazi üstündeki vaziyetlerini gösterir harita) Özellikle düşmanın yarma merkezi sıkletinin bulunduğu noktalardaki tahkimat ile, kuşatmayı yapacak süvari kolordusunun geçeceği Ahırdağ geçidinin vaziyetini gözden geçirdi. hem de Eskişehir-Afyon içinde, Döğer mevkiinde bulunan düşman ihtiyatları üzerinde dikkatle durup haritayı tetkik ediyordu. Döğer’le Dumlupınar ortasını ölçmemi emretti. Elindeki kalemle bir iki kez bu noktaya vurarak:
‘Döğer… Döğer… Lakin dövemeyecekler… Bu kuvvetler hareketsiz kalmaya mahkûm’ dedi ve bana dönerek: ‘Haritaları topla. Hareket ediyoruz!’ buyruğunu verdi.
İhtiram için siperde doğruldu
30 Ağustos… Topçumuzun himayesinde piyade birliklerimiz, düşmanın kısmı küllisinin bulunduğu yığıntıya yanaşıyor; Başkumandan ayakları büsbütün kısaltılmış bir batarya dürbünüyle harekâtı takip ve yönetim ediyordu. Düşman topçusunun mermileri epeyce yakınlara düşüyordu. Başkumandan sigarasını içiyordu. Güneş guruba yaklaşıyordu. Bir aralık başını çevirerek:
Güneş topçumuzun rüyetine mani oluyor. Lakin biraz daha sonra süngülerimize vuracağı akisleriyle düşmanın rüyetini büsbütün kesecek, dedi. Az daha sonra ‘Allah! Allah!’ sesleri işitilmeye başladı. Atak eden piyadelerimizin süngüleri, güneşin kızıl hüzmeleri altında yalımlar yapıyorlardı. Hayret ediyordum… Her şey güya onun iradesine bağlıymış üzere, ne derse o oluyordu. Bu anda Başkumandanın yüzünde, görülür bir ıstırap sözü vardı. Allah! Allah! diyerek çığ üzere düşmanın üzerine devrilen binlerce askerin vefatı istihkar edilişleri, onun insan kalbini etkisi altına almıştı. Yanan sigarasını yere attı ve düşman ateşine aldırmadan siperde doğruldu? Bu kalkış sevdiği ve üzerine titrediği askerlerinin manevî huzurunda bir ihtiram görevi idi. Askerlik sanatının büyük dahisi, büyük strateji, harpten ve kandan açıkça nefret ediyordu. Gözleri nemlenmişti. Güneş ufukta kaybolmak üzereydi. Eliyle muharebe alanını göstererek:
Hacıanestis! Mağrur kumandan! Neredesin? Gel, ordularını kurtar… diye bağırdı.
“Paşalar onun arkasındaydılar/ O, saati sordu / Paşalar: ‘Üç’ dediler/ Sarışın bir kurda benziyordu/ Ve mavi gözleri çakmak çakmaktı / Yürüdü uçurumun başına kadar, eğildi, durdu/ Bıraksalar ince, uzun bacakları üstünde yaylanarak/ ve karanlıkta akan bir yıldız üzere kayarak / Kocatepe’den Afyon ovasına atlayacaktı.”
Etem Tem, Fikret Otyam’ın kendisiyle yaptığı ve 4 Aralık 1960’ta Ulus Gazetesi’nde yayınlanan röportajında, savaş ortasındaki fotoğraf serüvenini şöyleki anlatmıştı:
“O sabah Kocatepe’de bulunuyorduk. Taarruz, şafak vakti saat beşte başlamıştı. Mustafa Kemal Paşa, günler ve geceler süren yorgunluğuna karşın ayakta, vaziyeti adım adım takip ediyor, direktifler veriyordu. Bir orta kumandanlardan ayrıldı. Tek başına, kayalıklar içinde dalgın ve fikirli dolaşmaya başladı. Vakit zaman sahra dürbünleriyle düşman cephesine bakıyordu… Bir aralık o kayalık doruğun ucuna geldi. hafifçeçe eğilmişti. Başparmağı dudaklarının içindeydı… Çabucak objektifimi çevirdim, adeta nefes almayacak kadar bir sessizlik ortasında deklanşöre bastım, fotoğrafını çektim. Saat 11’di… O gün 7×11 uzunluğunda sekiz on rulo sinema çektim. Bir kaç tane 10×15 cam… Mustafa Kemal Paşa, bütün gün ağzına bir lokma koymamıştı… Gece geri çekilmeye başladılar.
Ahırda sinema yıkadım
2 Eylül’de Uşak’a girdik. Vakit yoktu. Ahır bozması bir yerde bir kaç sinema yıkadım. Fotoğraflar birbirinden hoştu. Çabucak dört tane yaptım, sonraki sabah götürdüm. İçeri aldılar. Berberi traş ediyordu. Odada portatif bir masa, bir portatif karyola, iki iskemle vardı. Bir aralık odayı işaret etti: ‘A be… Bu bir başkumandan odasına yakışmaz’ dedi. Salih (Bozok) odayı halılarla süsleyeceğini söylemiş oldu. Çünkü o gün Trikopis getirilecekti. Gazi, fotoğrafları aldı, baktı. Parmaklarını fotoğrafların üzerinde gezdirdi ve çekti: ‘Çok güzel’ dedi.
İzmir artık bir daha bizimdi
9 Eylül’dü… Kadifekale’ye çıkmıştık. Vakit güneş batımına yakındı. Deniz pırıl pırıldı… Kent ayaklar altındaydı… Körfezde kimi vapurlar vardı…Dumanlıydı vapurlar… Bir rapor geldi. Süvarilerimiz İzmir’e girmişti….’Ordular birinci maksadınız Akdeniz’dir, ileri..’ buyruğu yerine getirilmişti. İzmir bizimdi bir daha… daha sonra mı?.. Ha, evet… daha sonra arabalarla kente girdik. Birinci işim bir fotoğrafçı bulmak oldu. Kocatepe’de çektiğim sekiz on rulo sineması bir Rum fotoğrafçıya verdim. Vakit geçirmek için etrafta biraz döndük, dolaştık… daha sonra bir daha geldik. Fotoğrafçı geldiğimizi, içeri girdiğimizi görür görmez ‘Fotoğraflarınız bir harika!’ diye bağırdı. Baktım fotoğraflar daha yaş yaştı… Doya doya baktım… Gerçekten birer olağanüstüydü…Taa Uşak’tan İzmir’e kadar bu anı bekliyordum. Fotoğrafların kuruyup, hazır olması için bir gün daha lazımdı.
Fotoğraflar yandı kül oldu
Ertesi günü gelip almak üzere karargaha, Bornova’ya döndük. Sonraki sabah arabayla indik İzmir’e… Millet yollara dökülmüştü… Bayram vardı… ‘Biraz daha sonra Mustafa Kemal gelecek’ dedik… Görmeliydiniz o anı… İzmir yanıyordu… Ne dost ne düşman aşikardı… Cayır cayır yanıyordu İzmir… Fotoğrafçı dükkanının olduğu yere kuvvetlikle varabildik. Lakin ne bakılırsalim?.. Dükkan yanmıştı… Uşak’ta o ahır bozması yerde yıkayabildiğim birkaç sinema kalmıştı elimde… Ötekilerin hepsi fotoğrafçı dükkanıyla bir arada yandı kül oldu…”
Yunan bayrağını oradan kaldırınız!
Ertesi günü, sabahın erken saatlerinde Başkumandan Mustafa Kemal muharebe meydanını dolaşıyordu. Gördüğü görünümden müteessir ve muzdaripti. Binlerce düşman cesedi ve birbiri üstüne yığılmış yüzlere topçu hayvanı, terkedilmiş toplar, cephaneler… Bu elim görüntüyü bir mühlet seyrettikten daha sonra: Bu görüntü insanlığı utandırabilir! dedi. Ancak yasal müdafaamız için buna mecbur olduk. Türkler öteki milletlerin vatanında bu biçimde bir harekete teşebbüs etmezler… Biraz ileride, topların içinde yerde bir Yunan bayrağı terkedilmiş, duruyordu. Gözüne ilişti. Eliyle bayrağı işaret ederek: ‘Bir milletin istiklâl alâmetidir. Düşman da olsa hürmet etmek lâzımdır. Bayrağı oradan kaldırıp topun üzerine koyunuz!’ dedi.
Derhal harekete geçilecektir
Muzaffer Kılıç, ulusal gayretin güçlü senelerında Atatürk’ün en yakınında yer alan subaylardan bir tanesiydi. Kurtuluş Savaşı sırasında ve daha sonrasında Atatürk’ün yaveri olarak kritik devirlerde bakılırsav yaptı. İşte Atatürk sitesinde Ağustos 2000’de Nurer Uğurlu başkanlığında bir şura tarafınca hazırlanan 30 Ağustos Anıları çalışmasına yer veriliyor. Bu çalışmada, Muzaffer Kılıç’ın yer verilen anıları şöyleki:
“Başkumandan, Trakya’da bulunan düşman kuvvetlerinin büyük teşkilât yaptığını, bunların Anadolu’ya getirilmek üzere olduğunu ve teşkilâtın başında şahsen Yunan ordusu Başkumandanı Hacıanestis’in bulunduğunu biliyordu. Mütâleasında bu noktaları tebarüz ettirirken vaktin beklemeye tahammülü olmadığını da kaydediyordu. Teşebbüsü düşmana bırakmadan derhal hareket sonucundaydı. Filvaki, hakikate kâfi ölçüde ikmâl levazımı, cephane ve topçu mermisi mevcut değildi. Başkumandan, hali hazır kurallarla da bu taarruzun muvaffak olabileceğini plânlaştırmıştı. Cepheye hareketindilk evvelce Ankara’dan Garp Cephesi Kumandanına gönderdiği şifrede, mealen şöyleki diyordu:
‘Cephane ve materyal kifayetsizliği ile öbür levazım kifayetsizliğini takdir ediyorum. Lakin fazla beklemek aleyhimizde olur. Bütün mesuliyeti üzerime alarak Konya üzerinden hareket ediyorum. Başkumandanlık buyruğundaki bir ölçü parayı mübrem muhtaçlıklar için Ulusal Müdafaa buyruğuna bıraktım.’ Bu mahrem şifrenin son cümlesi şu biçimde bitiyordu: Derhal harekete geçilecektir.
Döğer’le Dumlupınar arası
25 Ağustos 1922… Afyon’un takriben 20 kilometre cenubunda, Şuhut kasabasında bir köy meskeninin ikinci kat sofrası. Başkumandan petrol lâmbasının ışığında mütevazı akşam yemeğini yerken; bir gün evvelce cephe topçu kumandanından topçu guruplarımız hakkında edindiğim malûmatı kendilerine arz ediyordum. Ateş kesafetinin 3-4 saat devam edilebileceğini, yalnız plânlı mânia ateşine gerek görülmediğini söylemiş oldum. ‘Mânia ateşini de onlara bırakalım’ dedi. Saat 10’a geliyordu. Vazulceyş haritasını istedi. (Tarafların arazi üstündeki vaziyetlerini gösterir harita) Özellikle düşmanın yarma merkezi sıkletinin bulunduğu noktalardaki tahkimat ile, kuşatmayı yapacak süvari kolordusunun geçeceği Ahırdağ geçidinin vaziyetini gözden geçirdi. hem de Eskişehir-Afyon içinde, Döğer mevkiinde bulunan düşman ihtiyatları üzerinde dikkatle durup haritayı tetkik ediyordu. Döğer’le Dumlupınar ortasını ölçmemi emretti. Elindeki kalemle bir iki kez bu noktaya vurarak:
‘Döğer… Döğer… Lakin dövemeyecekler… Bu kuvvetler hareketsiz kalmaya mahkûm’ dedi ve bana dönerek: ‘Haritaları topla. Hareket ediyoruz!’ buyruğunu verdi.
İhtiram için siperde doğruldu
30 Ağustos… Topçumuzun himayesinde piyade birliklerimiz, düşmanın kısmı küllisinin bulunduğu yığıntıya yanaşıyor; Başkumandan ayakları büsbütün kısaltılmış bir batarya dürbünüyle harekâtı takip ve yönetim ediyordu. Düşman topçusunun mermileri epeyce yakınlara düşüyordu. Başkumandan sigarasını içiyordu. Güneş guruba yaklaşıyordu. Bir aralık başını çevirerek:
Güneş topçumuzun rüyetine mani oluyor. Lakin biraz daha sonra süngülerimize vuracağı akisleriyle düşmanın rüyetini büsbütün kesecek, dedi. Az daha sonra ‘Allah! Allah!’ sesleri işitilmeye başladı. Atak eden piyadelerimizin süngüleri, güneşin kızıl hüzmeleri altında yalımlar yapıyorlardı. Hayret ediyordum… Her şey güya onun iradesine bağlıymış üzere, ne derse o oluyordu. Bu anda Başkumandanın yüzünde, görülür bir ıstırap sözü vardı. Allah! Allah! diyerek çığ üzere düşmanın üzerine devrilen binlerce askerin vefatı istihkar edilişleri, onun insan kalbini etkisi altına almıştı. Yanan sigarasını yere attı ve düşman ateşine aldırmadan siperde doğruldu? Bu kalkış sevdiği ve üzerine titrediği askerlerinin manevî huzurunda bir ihtiram görevi idi. Askerlik sanatının büyük dahisi, büyük strateji, harpten ve kandan açıkça nefret ediyordu. Gözleri nemlenmişti. Güneş ufukta kaybolmak üzereydi. Eliyle muharebe alanını göstererek:
Hacıanestis! Mağrur kumandan! Neredesin? Gel, ordularını kurtar… diye bağırdı.