Hudut sistemi, insanın gerek şahsen kendisinde, gerekse etrafında meydana gelen olaylarla bağını sağlayan bir sistemdir. Öbür bir tanımlama ile duyusal ve duyumsal ikazları alan, insan organizmasının iç ve dış ortam değişikliklerine uymasını sağlayacak yansımalara karşılık veren bir sistemdir.
Tüm canlılar, hayatları boyunca, kendi bedenlerinde ve etraflarında ortaya çıkan olaylara karşı belli bir tepkiyle karşılık verirler. Yani bu olaylar canlı organizmada belli bir değişikliğe yol açarlar, onu uyarırlar. Canlılar da bu uyartıları kendi çıkarları doğrultusunda yanıtlarlar. Canlıların bu tembih edilebilme, uyarılma yeteneğine İrritabilite ismi verilir. İrritabilite, tüm canlıların çoğalma, metabolizma, hareket edebilme üzere asıl işlevlerinden birini oluşturur. Tek hücreli canlılarda bile İrritabilite Protoplasma’nın asıl duyularından birisidir. Örneğin tek hücreli bir canlı olan Amip, Pseudopodium’ları ile başka küçük bir hücreye dokununca, çabucak bunu sararak Protoplasma’sı içine almaya çalışır. Bu olay Protoplazma’nın uyarılma yeteneğini göstermektedir. İnsanlarda ve öteki memelilerde İrritabilite olayı en bariz olarak hudut hücrelerinde olmakta ve bu hudut hücrelerinden çıkan hudut lifleri ile ilgili yere iletilmektedir.
Hudut hücreleri ve kolları irkilme tesirlerini saniyede 30 metre üzere bir süratle Protoplazma’dan fazlaca daha süratli iletmektedirler. Örneği insanın kol hududunda 700 cm. dir.
Hücreler fakat uzantıları ile birbirlerine dokunurlar. İhtarlar uzantılar yardımı ile hücreden hücreye iletilmekte ve bu biçimdelikle bedenin her tarafı bu ikazlardan haberdar edilmektedir. Bunlarda merkezileşmiş bir hudut sistemi yoktur. Bu cins hudut sistemine Diffuz Hudut Sistemi denir. Hudut hücreleri merkez bakılırsavini üstlenir. Hudut hücrelerinin uzantılarının bir kısmı, uyartıları merkez bakılırsavi yapan hücreye (Afferent yolar), öbür bir kısmı ise hücreden aldıkları buyrukları ilgili organlara (Efferent yollar) iletirler. Bu cins canlılar etraftaki ihtarların hayli azını alırlar. Verdiği yanıt ise fakat beslenmesi ve korunması ile ilgili sıradan hareketleri içerir.
Memelilerin sınıfı yükseldikçe ihtiyaçları de artar. Artan ihtiyaçları karşılayabilmek için de hudut sistemleri daha fazla gelişmiştir. Evvel hudut hücreleri yer yer bir ortaya toplanarak hudut düğümlerini (Gangliyonları) oluştururlar. Daha ileri sınıf memelilerde makul bir yerde toplanarak Medulla spinalis’i meydana getirirler. Medulla spinalis’te değişik vazifeler üstüne alan hudut hücreleri içinde vazife kısmı yapılır ve muhakkak bakılırsavleri yapan hücreler belli bir bölgede yer alırlar. Bunlardan bir kısmı sensibl hücrelerdir ve uzantıları ile etraftan aldıkları ihtarları merkeze iletirler. Bu yola getiren manasında Afferent yol ismini veriyoruz. Merkezde sensibl hücreler aldıkları uyarıyı, ilgili organlara gerekli buyruk vermesi için, kısa uzantıları ile motor hücrelere aktarırlar. bu türlü uyartıların bir hücreden başkasına aktarılmasına Sinaps denir ve bu komplike bir seri olaylarla olur. Sinaps en sıradan tanımlama ile, iki hudut hücresinin uzantıları içindeki bitişme, bölgesi olarak tanımlanabilir. Motor hücreler aldıkları uyarıyı kıymetlendirir, gerekirse değiştirir ve gerekli hareketin yapılması için uzun uzantıları ile ilgili organlara buyrukları iletirler. Merkezden organlara giden bu yollara da Efferent yollar denir.
En sıradan biçimiyle açıklamaya çalıştığımız Afferent ve Efferent yol ile bunları birbirine bağlayan hudut hücrelerine Reflex kemeri denilen bir kemer oluştururlar. Reflex kemeri, ihtarları alan organlarla ikazlara yanıt veren organları birbirine bağlar. Bu ortada Medulla spinalis’te bulunan hudut hücreleri Reflex merkezi nazaranvini üstlenirler. Duyu ve hareket ihtarlarını Merkezi hudut sisteminden organlara ve organlardan merkezi hudut sistemine ileten beyazımsı kordonlar olarak tanımlanan hudutlar, hem Afferent birebir vakitte Efferent yolları kapsarlar. Lakin daha ileri sınıf memelilerde Afferent yolların hudut hücreleri, merkezi hudut sisteminin haricinde Spinal Ganlion ismi verilen hudut düğümlerini oluştururlar.
NEURON VE NEUROGLIA
Hudut sisteminin asıl kısmını hudut hücreleri ve bu hücrelerin uzantıları oluşturur. Uzantıları ile birlikte bir hudut hücresine Neuron (Neurocyt) ismi verilir. Hudut hücresi, yani Neuron’un iki tıp uzantısı vardır. Bunlardan bir kısmı epeyce sayıdadır, kısadırlar ve Dendrit ismini alırlar. Bunlar hudut hücrelerini birbirine bağlarlar (Sinaps). Hudut hücresinin öteki cins uzantısı tektir, uzundur ve Neurit yada Axon olarak tanımlanır. Bunların birçoğu bir ortaya gelerek kadavralarda gördüğümüz ve hudut olarak tanımladığımız oluşumları meydana getirirler ve organlarla merkezi hudut sistemi içindeki alakayı sağlarlar. Gerek hal ve büyüklük, gerekse uzantılarının sayısı bakımından hayli çeşitli hudut hücresi vardır. Yalnız şu kadarını burada belirtelim ki gerek insan ve gerekse öbür memelilerde en epey görülen hudut hücresi tipi Multipolar (oldukca uzantılı) hudut hücreleridir.Tüm hudut hücreleri uzantıları ile birbirleriyle birleşirler ve bedende hiç bir yerde kesintiye uğramayan, hücre ve uzantılarından ibaret bir ağ oluştururlar.
Hudut hücreleri, Merkezi hudut sisteminde ve Periferik sonlar üstündeki hudut düğümlerinde (Ganglion) bulunurlar. Bunlar Beyin ve Omurilikte değişik bölgeleri kapsarlar. Beyin ya da Omuriliğe bir kesit yaptığımızda değişik renkli iki katman görürüz. Bunlardan Gri renkli olarak görülen katmana Substantia grisea ismi verilir. Substantia grisea’yı Pigment granüllerini kapsayan Neurocyt’ler oluşturur. Substantia grisea Beyinde Beynin Kabuk (Cortex) kısmı ile beyin ortasındaki Nucleus ismini verdiğimiz çekirdek bölgelerinde görülür. Yani Beyindeki hudut hücreleri bu söylemiş olduğimiz bölgelerde kümelenir. Medulla spinalis’te Substantia grisea organın merkezinde yer alır.
İkinci katman beyaz renklidir ve Substantia alba ismini alır. Bu, Cerebrum’da içte, Medulla spinalis’te ise dışta bulunur ve Miyelinli hudut uzantıları tarafınca oluşturulur.
Hudut hücrelerinin uzun uzantıları, yani Axon’ları (Neurit) Periferik hudutları oluştururlar.
Axon’ların etrafı miyelin denilen bir unsur ile sarılmıştır. Tüm hudutlarda az yada fazlaca miyelin katmanı vardır ve bu sonların beyaz renkli görünmesine yol açar.
Miyelin katmanının en önemli misyonu, Axon’ları izole etmek ve ilettiği ikazların komşu Axon’lara geçmesini engellemektir.
Otonom hudut lifleri az miyelinlidir ve bunun için bu sistemde ihtarlar daha geniş bir bölgeye yayılırlar.
Embriyonal hayatta tüm hudutlar miyelinsizdir ve belli bir müddetç ortasında, değişik sonlar değişik vakit içinderda miyelin katmanına sahip olurlar.
Miyelinsiz liflerin de az fazlaca işlevlerini yapabilmelerine rağmen, asıl manalı işlevler miyelin katmanı tam olarak şekillendikten daha sonra olabilmektedir. Örnek olarak Buzağı ve Tay üzere hayvan yavrularını gösterebiliriz. Bunlar doğduktan daha sonra çabucak hareket edebilirler, zira bunlarda miyelin katmanı İntrauterin hayatta şekillenir. Beşerde ise miyelin katmanı doğumdan daha sonra şekillenmeye başlar ve bu insan yavrusu da epeyce çabucak sonrasında hareket yeteneğini kazanır.
Periferik hudut lifleri organlarda değişik biçimlerde sonlanırlar. Genel prensip, tüm hudut neticelerinda miyelin katmanının kaybolması ve temas yüzeyinin artmasıdır.
Tüm zarlarından kurtulan Axon, Neuofibrilleri ile hücrelere sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile alaka sağlar.
Afferent hudut lifleri zarlarını kaybettikten daha sonra ilgili organlarda bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikçikler epitel dokusunda hücreler ortasına sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile bağ sağlarlar.
Değişik biçimlerde oluşan bu ağlardan çıkan hudut uçları Ağrı, Sıcaklık üzere duyuları alırlar (Receptor).
Motor lifleri ise kas lifleri ortasına sokulur ve bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikler de kas liflerine sokulurlar. Bunların Periferik uçlarında da Effector denilen oluşumlar vardır.
Otonom sisteme ilişkin hudut lifleri ise hücreler üzerinde Terminal Retikulum denilen ince bir ağ oluştururlar. Neurofibrilleri de hücrelerin sitoplazması ile birleşirler.
Her hudut, birbirine paralel olarak seyreden epey sayıda Axon’dan oluşmuştur. Her bir hudut ipliğini Endoneurium ismi verilen bağ dokusal bir kılıf sarar.
Bunların birçoğu da bir demet oluşturur ve Perineurium ismi verilen zarla, nihayet bu demetlerin de birleşmesi ile oluşan hudut Epineurium denilen bir kılıfla sarılır.
Bağ dokusal bu üç kılıf birbiri ile alakalıdır ve sonun beslenmesi ile ilgili damarları da sonun en iç kısmına kadar ulaştırırlar.
NEUROGLIA
Merkezi hudut sisteminin kıymetli kısmını Neuroglia denilen bir hücre çeşidi oluşturur. Neuroglia, başka dokularda bağ dokunun yaptığı bakılırsavi yapar.
Hudut hücrelerinin ve uzantılarını sararak onları izole eder ve orta doku bakılırsavini yüklenir. Bu da hudut dokusu üzere Ektoderm’den orijin alır.
Hudut hücrelerinin beslenmesinde ve metabolizmasında fazlaca değerli rol oynar. bununla birlikte, bağ dokusunun öteki organlarda yaptığı biçimde, yıpranmış hudut hücrelerinin yerini Neuroglia hücreleri çoğalarak kapatır ve Neuroglia cicatrix’lerini oluşturur.
Hudut ganglion’larında, Merkezi hudut sisteminden farklı olarak, orta doku Neuroglia yerine bağ dokudandır. Neuroglia, hudut hücreleri üzere Ektodermal orijinli bulunmasına rağmen, hudut hücreleri üzere ihtar ve uyarılmalarla bir bağlantısı yoktur.
HUDUT SİSTEMİ HÜCRELERİNDE DEGENERATION VE REGENERATION
İnsan ve göğüslü hayvanların gelişkin nöronları yine bölünmezler ve yeni bir nöron meydana getirmezler. Şayet akson kesilirse nöron çeşitli Dejeneratif değişmelere uğrar. Örneğin, Medulla spinalis’teki bir Nöronun Aksonu kesilirse Nöron Kromatolizis’e uğrar ve Kromidal malzemesi kaybolur. Akson’un periferik kısmı dejenere olur. Miyelin kılıfı şişer ve parçalanır. Profilere Nörolemma hücreleri bu kesimleri fagosite ederler. Nörolemma hücreleri bir kordon halinde kalırlar. Şayet aksonun nöyral ucu bir nöyrolemma kılıfına bağlanırsa kılıf ortasında akson ilerlemeye başlar. Beşerde bir günde 1-2 mm. İlerleyebilir. bu biçimdece Akson’un daha evvel uyardığı organa ulaşabilir. Miyelin kılıfı oluşur. İşlevin düzelmesi ekseriyetle kısmidir, lakin tam değildir. Rejenerasyon ile birlikte bir ölçü bağ dokusu da oluşur ve Akson özel hudut sonlanmalarına ulaşamaz.
kimi vakit de tam bir işlev geri dönüşü görülebilir. Bu durumla ilgili faktörler açıklanmamıştır.
Bu anlattığımız Rejenerasyon sadece akson’ları Periferik sonlara katılan nöronlar için geçerlidir. Akson’u M.S.S. ortasında kalan nöronun aksonu esasen kesilmeye kolay kolay uğramaz. Kesilse bile Rejenerasyon olmaz.
Bir hudut lifi, rastgele bir niçinle hücresinden ayrıldığı vakit, lifin Periferik kesimi tüm işlevsel yeteneklerini kaybeder ve bir mühlet daha sonra yok olur. Hücreden ayrılan hudut lifi kısmında Axon ve Miyelin katmanı küçük küçük modüllere ayrılır ve kalıntılar Neuroglia hücreleri tarafınca uzaklaştırılır.
Akson’un hücreden ayrılması, ayrılma noktasının hücresine yakınlığı oranında hücrede de Degeneration’lara yol açar. Yani Akson hücrenin yakınından koparsa, hücrenin yok bulunmasına kadar varan değişiklikler olur.
Yıpranan ya da yok olan hücrenin yenilenmesi işine Regeneration diyoruz. Beşerde doğumdan daha sonra hudut hücreleri çoğalma yeteneğini kaybederler. Yıpranan ve yok olan hudut hücrelerinin yerine yenisi konulamaz. Bunların yerini Neuroglia hücrelerinin yaptığı Cicatrix’ler doldurulurlar. İnsanın hudut hücrelerinde durumun bu biçimde bulunmasına rağmen aşağı sınıf hayvanlarda hudut dokusunda her vakit için Regeneration yeteneği vardır, hücreler çoğalabilir ve yıpranan kısımların yenilerini yapabilirler.
Beşerde yalnız Akson’larda bir yenileme görülebilir. Bu Regeneration, Akson’ların bağlı kalan kesiminin büyümesi ile olur. Bu olay özetlemek gerekirse şöyleki olur. Akson ve Miyelin kılıfının kaybolması ile Akson’un en dışını saran Schwann kılıfı kalınlaşır, hücreleri büyür ve uzantıları ile birbirleriyle birleşerek hudut liflerinin yerini dolduran şeritler oluştururlar. Büngner şeritleri denilen bu oluşumlar hücre tarafındaki Akson’a kılavuzluk ederler ve Regeneration’da en değerli etkendirler. Şayet kesilen Akson’un Periferik modülü bedenden büsbütün ayrılmış ise bu çeşit bir Regeneration olamaz. Bu durumda Akson’un hücreye bağlı kalan kısmı birazcık büyür ve uçları Tümör gibisi kalınlaşır.
HUDUT SİSTEMİNİN KISIMLARI
Hudut sistemi, Anatomik ve İşlevsel olarak tümü ile bir bütündür ve ögelerinden rastgele birisinin vazifesini yapamaması tüm sistem üzerinde tesirini gösterir. Tümü ile koordineli çalışmak zorundadır. Lakin hudut sistemini kısımlara ayırarak incelemek, karmaşıklığı makul ölçüde azaltmak ve tahsil kolaylığı sağlamak bakımından yararlıdır.
Hudut sistemi evvela Merkezi ve Periferik hudut sistemi olmak üzere ikiye ayrılır. Systema nervosum centrale denilen Merkezi hudut sistemi, organizmanın gerek kendisinde, gerekse etrafında meydana gelen değişikliklere karşı koordine bir biçimde yanıt vermesini sağlar ve bu bakımdan faaliyetleri ayarlar.
Merkezi hudut sistemi, Afferent sonlar yolu ile Periferden impulslar alır ve Efferent hudutlarla Perifere impulslar gönderir. bu türlü birbirinden uzak olan bölgelerin, makul kaideler altında, işlevsel bağlantılarını ve kısımlar içinde sıkı bir işbirliği sağlar. Bu sistem Beyin (Encephalon) ve Medulla spinalis’i (Omurilik) kapsar. Bunlar Cavum cranii ve Canalis vertebralis ortasında bulunurlar.
Systema nervosum periphericum denilen çevresel (Periferik) hudut sistemi ile, Merkezi hudut sistemi haricinde bulunan tüm sonlar ile hudut düğümlerini (Ganglion’ları) ve hudut ağlarını (Plexus’ları) içerir.
Periferik sonlar, Merkezi hudut sistemi ile organlar içindeki alakayı sağlarlar. Bu ilgi Afferent ve Efferent en az iki Neuron tarafınca oluşturulur.
Afferent neuron ile organlardan merkeze getirilen ikazlar merkezdeki hücrelere nakledilir. Bu hücrelerde ikazlar kıymetlendirilir ve organizma için en uygun olacak bir hareketin yapılabilmesi için harekete geçmesi gereken organlara Efferent yol ile iletilir.
Hudut sistemi üstte belirttiğimiz morfolojik bölümlenme haricinde işlevsel olarak da iki kısma ayrılır. Bunlar Serebrospinal ve Otonom sistem olarak tanımlanırlar.
Serebrospinal ya da Animal hudut sistemi, canlının yaşadığı ortamdan (çevreden) algıladığı ihtarları Kortikal merkezlere ileten, bu uyarımları kıymetlendirerek canlının isteğine uygun bir biçimde ilgili organlara gerekli impulsu veren bir sistemdir. Bu sistem, isteğe bağlı olan işlevleri yönettiği için, İstemli hudut sistemi ismini da alır. Canlının etraf ile olan alakalarını düzenlediği ortasında Oikotrop Hudut Sistemi olarak terimlenir (Oiko: konut, vatan, çevre).
Serebrospinal sistem tarafınca yönetilen biroldukça hareketler kimi vakit kortikal merkezlere ulaşmadan daha aşağı merkezler tarafınca yönetim edilirler. Bu daha çok epey yapılan hareketlerde görülür ve yüksek merkezlerin işinin hafifçeletilmesi içindir. Ama gerektiğinde bu üzere hareketlere kortikal merkezler her vakit için müdahale edebilir ve denetimi altına alabilirler. Bu üzere hareketlere otomatikleşmiş hareketler denir.
Otonom hudut sistemi, canlının isteğine bağlı kalmaksızın bağımsız olarak çalışan bir sistemdir. Canlının kendi bedeninde olan ve direkt dışa aksetmeyen işlevleri yönetir. Bu işlevler, canlının maddi varlığı ve üreme ile ilgili olaylardır ve bunun için Yaşatkan hudut sistemi ismini da alır. Bedenin kendisinde olup biten olaylarla ilgili olduğu için bu sisteme İdiotrop Hudut Sistemi de denilmiştir. (İdio :kendine mahsus, özel). Bu sistemle yönetilen organların faaliyetlerine canlının karşı koyması olanaksızdır. Örneğin, kalbin çalışması, mide ve barsakların çalışması, metabolizma, iç ve dış salgı bezleri ile genital organların çalışması, sıcaklığın regülasyonu üzere pek fazlaca değerli olaylar canlının isteği haricinde bağımsız olarak çalışırlar.
Özet olarak canlının büyümesi, beslenmesi ve çoğalması ile ilgili bu hareketlerle bitkisel hayat içinde bir paralel görülmüş ve bu sisteme bununla birlikte Vegetativ (Bitkisel) Hudut Sistemi de denilmiştir.
Otonom hudut sistemi ekseriyetle bedende olup biten olaylarla ilgilidir. Lakin dış tesirlere karşı da büsbütün ilgisiz değildir ve kimi olaylarda Serebrospinal hudut sistemi ile bir arada çalışmak zorundadır.
Örneğin isteğe bağlı olarak çalışan iskelet kaslarının olağanın üstünde çalışması durumunda bu kasların daha fazla besine ve oksijene ihtiyacı vardır. Bunlar karşılanmadığı takdirde Serebrospinal hudut sistemi tarafınca gelen tüm impulslara karşın kaslar fazla güç üretemediğinden çabuk yorulurlar. bu biçimde durumlarda Otonom hudut sistemi derhal devreye girer.
Kasların fazla çalışabilmesi için kalbe fazla kan gelmesi, bunun ortasında damarların genişlemesi, Glukozun kanda çoğalması için karaciğerde karbonhidrat metabolizmasının artması gereklidir.
Bu söylenen son olaylar lakin otonom hudut sisteminin tesiri ile gerçekleşir. Bu sıradan örnekte de görüldüğü üzere otonom ve serebrospinal sistemler içinde sıkı bir işbirliği vardır ve bu iki sistem içindeki bağ olağan sonlar ortasında seyrettiği sürece canlı kendisini iç ve dış ikazlara karşı en uygun biçimde ayarlayabilir. İki sistem içindeki bu işlevsel ilgi embriyolojik ve anatomik bakımından da gözlenir. Her ikisi de tıpkı taslaktan orijin alırlar, ikisinin de çıkış merkezleri merkezi hudut sisteminde bulunur.
Otonom hudut sistemi de Sempatik ve Parasempatik hudut sistemi olmak üzere iki kısma ayrılır. Detaylı bilgi Otonom hudut sistemi kısmında verilecektir.
GANGLIYONLAR
Hudut sisteminin kısımlarını açıklarken, Periferik hudut sisteminin Ganglion’ları da kapsadığını belirtmiştik. Ganglion’lar Periferik hudutlar üzerinde görülen ve hudut hücreleri kümesinden oluşan hudut düğümleridir.
Mikroskobik olabildiği üzere 2 – 4 cm büyüklüğüne kadar ulaşabilen hudut düğümleri de vardır. Bağ dokudan bir kapsül ile sarılmışlardır. Daha öncede belirttiğimiz üzere merkezi hudut sisteminde orta dokuyu Neuroglia hücreleri oluşturur.
Ganglionlar hudut sisteminde bir orta merkez bakılırsavini yüklenirler. Bir kısmından kimi sonlar orijin alırlar Örneğin, sensibl ve sensorik hudutlar, bir kısmında ise sonlar Neuron değiştirirler, Sinaps yaparlar. Örneğin, otonom sonlar üzere.
Ganglion’lar üzerinde bulundukları hududun karakterine göre Spinal, Sempatik ve Parasempatik ganglion’lar üzere kümelere ayrılırlar. Spinal ganglion’lar tüm spinal hudutların dorsal kökleri üzerinde bulunurlar ve sensibl hudut liflerinin hücrelerini kapsarlar. Ayrıyeten birtakım Beyin hudutları, Örneğin, V., VII., IX., ve X. çift beyin sonları üzerinde bulunan ganglion’lar da spinal ganglion karşılığı olarak kabul edilirler.
Sempathik ganglion’lar, Truncus sympathicus üzerinde segmentel olarak sıralanan Ganglion’lar (Vertebral ganglion’lar) ile Sempatik sonun inverve ettiği organlar yakınında bulunan ganglion’lar (Prevertebral ganglion’lar) içerir.
Parasempatik ganglion’lar birtakım beyin hudutları üzerinde bulunurlar. Bunlar N. oculomotorius uzamında bulunan Ggl. ciliare, N. facialis uzamında bulunan Ggl. pterigopalatinum ile Ggl. submandibulare ve N. glossopharyngeus uzamında bulunan Ggl. oticum’ dur. Bu Ganglion’lar Parasempatik Efferent yolların Neuron değiştirdikleri Ganglion’lardır ve yalnız Parasempatik liflerle ilgilidirler.
Ganglion’lar ayrıyeten komşu oldukları organların ismine mesela, Ggl. coeliacum, Ggl. cervicale craniale, Ggl. mesenterium craniale üzere ve haline örnek, Ggl. stellatum bakılırsa de isimler alırlar.
Bir de Paraganglion dediğimiz oluşumlar vardır. Bunlar sempatik ve parasempatik paraganglion’lar olarak iki küme oluştururlar.
HUDUT SİSTEMİNİN GELİŞMESİ
Embriyonal ömrün birinci devrelerinde embriyonun sırt tarafında Ektoderma yaprağının kalınlaşmasından şerit halinde bir plak meydana gelir. Lamina neuralis ismi verilen bu plak önde genişleyerek Lamina cerebralis’i oluşturur. Lamina cerebralis’ten beyin ve daha dar olan art kısmından ise Medulla spinalis gelişir. bir müddet daha sonra Lamina neuralis’in kenarları kalınlaşır ve Torus neuralis’i yapar. Torus neuralis’in ortasında meydana gelen oluğa Sulcus neuralis denir. Sulcus neuralis’in kenarları, yani Torus neuralis yükselmesine devam eder, gitgide birbirine yaklaşır ve nihayet birbiri ile kaynaşarak Canalis neuralis denilen bir kanal meydana getirir.
Canalis neuralis iki ucu delik bir boru biçimindedir. Bu deliklerden öndeki Neuroporus cranialis, gerideki ise Neuroporus caudalis ismini alır. Evvel Neuropolus cranialis çabucak sonrasında Neuroporus caudalis kapanır ve bu biçimdece Canalis neuralis her tarafı kapalı bir boru halini alır. Ön uçta meydana gelen beyin kabarcığından çabucak sonrasında Encephalon meydana gelecektir.
Boru formundaki taslağın kranial ucundaki beyin kabarcığının duvarlarından cerebrum, boşluğundan ise Beyin ventriculus’ları, geride düz boru formundaki taslağın duvarlarından Medulla spinalis, boşluğundan ise Canalis centralis gelişir. Beyin taslağı öbür tüm taslaklara oranla daha süratli büyür. Bu niçinle embriyonun baş kısmı da daha çabuk büyür.
Archencephalon ismini da alan beyin kabarcığı, Transversal iki boğumlanma ile üç kısma ayrılır.
1.Prosencephalon – geridedir. (Ön beyin)
2.Rhombencephalon – öndedir (Yamuk beyin)
3.Mesencephalon – ikisi içinde kalmış durumdadır. (Orta beyin ) denir.
Bu 3 kısımdan Prosencephalon ve Rhombencephalon, Transversal birer olukla yine boğumlanırlar. bu biçimdece birbiri içinde bulunan ve birbirine bağlanan 5 kısım meydana gelir. Prosencephalon’un boğumlanması ile Telencephalon (Uç beyin) ve Diencephalon (Ara beyin), Rhombencephalon’un boğumlanması ile de Metencephalon ve Myelencephalon gelişir.
Rhombencephalon ile Mesencephalon içindeki geçit bölgesine Isthmus rhombencephali denir.
Telencephalon, göğüslü hayvanlar ve kuşlarda başka kısımlara oranla çok fazla büyür ve Diencephalon ile Mesencephalon’u dorsal ve yan taraflardan büsbütün kapatır. Birebir biçimde Metencephalon da süratli bir gelişme göstererek Myelencephalon’u dorsalden kapatır.
Beyin taslağının söylenen 5 kısmından oluşan beyin kısımları ve kapsadıkları beyin oluşumları özetlemek gerekirse şu biçimde şematize edilebilir.
A.Prosencephalon (Ön beyin)
1.Telencephalon (Uç beyin, son beyin): Hemispherium’lar, Corpus callosum’un lateral kısmı, Corpus striatum, Columna fornicis, Basal ganglion’lar Rhinencephalon, Venriculi laterales.
2. Diencephalon (Ara beyin): Thalamus, Corpus pineale, Tegmen ventriculi tertii, Hypophysis, Corpus mamillare, Tuber cinereum, Infudibulum, Chisma opticum, Tractus opticus.
B.Mesencephalon (Orta beyin)
1. Mesencephalon: Crus cerebri, Tectum mesencephali, Tegmentum mesencephali, Substantia nigra, III. ve IV. Beyin sonlarının çekirdekleri, Aquaeductus mesencephali.
C. Rhombencephalon (yamuk beyin)
Isthmus rhombencephali : Velum medullare rostale, Crura cerebelli rostralia.
1. Metencephalon (ard beyin): Pons, Cerebellum, V. Beyin hududu.
2. Myelencephalon (ilik beyin): Medulla oblongata, Brachia cerebelli caudalia, Tegmen fossa rhomboidea, Ventriculus quartus, VI., VII., VIII., IX., X., XI. ve XII. Beyin sonları.
Pratikte büyük beyin olarak söz edilen oluşumu Prosencephalon ile Mesencephalon, küçük beyefendisini ise Cerebellum temsil eder.
MERKEZİ – SANTRAL HUDUT SİSTEMİNİN ZARLARI – MENINGES
Embriyonal ömrün birinci devrelerinde Encephalon ve Medulla spinalis’in taslakları Meninx primitiva denilen mezenşimal tek bir zar ile sarılmışlardır. Meninx primitiva bir mühlet daha sonra iç ve dış olmak üzere iki katmana ayrılır. Ectomeninx ismini alan dış katman daha kalın ve daha sağlam olup tekrar iki katmana ayrılır. Bunlardan dıştaki katman Cavum cranii ve Canalis vertebralis’i sonlandıran kemiklerin Periost’unu oluşturur. Ectomenix’in iç katmanından ise Dura mater (Pachimeninx) gelişir. Periost’u oluşturan katman ile Dura mater içinde kalan aralığa Cavum extradurale (Spatium epidurale), bu aralıkta bulunan vena’lara da Venae extradurales denir. Beyin taslağını saran Dura mater (iç katman) ile Periost’u oluşturan dış katman ondan sonrasında birleşirler ve Dura mater encephali denilen tek bir zarı oluştururlar. Bu iki yaprağın yapışması kararında ortada bulunan Cavum extradurale de kaybolur. Cavum extradurale’de bulun ana Venae extradurales ise belli bölgelerde toplanarak Sinus durae matris’i meydana getirirler. Canalis vertebralis içerisinde Medulla spinalis taslağını saran Dura mater Periost ile birleşmez ve bu bölgede iki zar içindeki Cavum extradurale devamlı açık kalır. Aralıkta bulunan venalar ise Plexus vertebralis internus’u oluştururlar.
Meninx primitiva’nın iç yaprağı olan Endomeninx, daha incedir. Bu katmandan Merkezi hudut organlarının ince zarı, Leptomeninx meydana gelir. Leptomeninx de dışta Dura mater’e komşu olan Arachnoidea ile içte sentral hudut organlarına yapışık olan Pia mater’e ayrılır.
Dura mater ile Arachnoiea içinde bulunan dar aralığa Cavum subdurale denir. Son yapılan araştırmalara bakılırsa bu aralık Postmortal olarak şekillenir. Ölümdilk evvel bu iki zar birbiri ile birleşmiştir.
Pia mater ile Arachnoidea içindeki boşluğa Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Pia mater ile Arachnoidea’yı birbirine bağlayan ve damarlar da kapsayan ince bağdoku uzantıları Cavum subarachnoideale’yi epeyce sayıda küçük bölmelere ayırırlar. Birbirleri ile bağlı olan küçük bölmeler içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen sıvı bulunur.
Çeşitli tesirlere karşı son derece hassas olan Merkezi hudut organlarının bu türlü her tarafın bir sıvı katmanı ile sarılmış olması, dıştan gelebilecek mekanik tesirlere karşı korunmasında ve tesirlerin azaltılmasında epey kıymetlidir. bununla birlikte sıcaklığın korunması ve merkezi hudut organlarında iç basınç arttığı takdirde, basıncın doku üstündeki tesirini azaltma bakımından Liquor cerebrospinalis hayli değerli rol oynar. Cavum subarachnoidale ile Cavum subdurale içinde rastgele bir irtibat – communication yoktur. Lakin Cavum subarachnoidale, ötürüsıyle Liqour cerebrospinalis, Apertura lateralis ventriculi quarti (Foramina Luscka) ile Apertura mediana ventriculi quarti (Foramen Magendii) denilen delikler aralığı ile 4. Beyin ventriculus’u ile alakada bulunur. bu biçimdece Beyin ve Medulla spinalis her taraftan bir sıvı katmanı ile sarılmış durumdadır.
Canalis vertebralis bölgesinde Dura mater, kanalın iç yüzünü örten Periost’tan Spatium epidurale denilen bir boşlukla ayrılmıştır.
Artık bu zarları farklı gözden geçirelim.
1.PIA MATER
Son derece ince, damardan güçlü, beyin ve Medulla spinalis’in tüm yüzeyini örten bağdokudan bir zardır. Arachnoidea ile birlikte merkezi hudut organlarının yumuşak örtüsünü, Leptomeninx’i şekillendirir. Pia mater’i altındaki hudut dokusundan ayıran ve Glia hücrelerinin uzantılarından oluşmuş olan ince bir katman vardır. Bu katmana Membrana limitans gliae superficialis denir.
Pia mater’de bulunan damarlar merkezi hudut organlarının içine sokulurken hem Pia mater’i, birebir vakitte Membrana limitans gliae superficialis’i bir arada sürüklerler. bu biçimdece damarların etrafında Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) ile bağda olan ve Wirchow-Robin aralığı denilen çok dar aralıklar oluşur. bu türlü damarların etrafını saran Pia mater ve Membraba limitans birtakım unsurların kandan Liquor cerebrospinalis’e, ötürüsıyla hudut dokusuna geçmesine mani olur ve bir süzgeç vazifesini yaparlar.
Pia mater taşıdığı fazlaca sayıda kan damarları yardımıyla merkez organlarının beslenmesinde değerli rol oynar. Beyin ve Medulla spinalis’in tüm Sulci ve Fissura’ları içine girer.
Pia mater, örttüğü merkezi hudut organın kısmına nazaran iki kısımı vardır.
1.Pia mater encephali
2.Pia mater spinalis
II. ARACHNOIDEA
Damardan yoksul, ince, bağdokusal bir zardır. Pia mater ile birlikte Leptomeninx’i şekillendirmiştir. Beyin ve Omurilik üzerinde bulunan girinti ve yarıkların içerisine girmeksizin bunların üzerinden atlayarak geçer. Dura mater ile içinde kalan boşluğa Cavum subdurale, Pia mater ile Arachnoidea içindeki boşluğa da Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Bu zarda Omurilik ile beyni sardığına bakılırsa Arachnoidea spinalis ve Aracnoidea encephali olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.ARACHNOIDEA SPINALIS
Pia mater ile bir arada Medulla spinalis’i saran ince duvarlı, boru halinde bir oluşumdur. Median sınır üzerinde, bilhassa dorsal tarafta Pia mater ile Arachnoidea içinde seyreden iplik biçiminde oluşumlar (Trabeculae) görülür. Bunlar yer yer sıklaşarak sünger gibisi boşluklar oluştururlar. Cavum subarachnoidale içerisinde Liquor cerebrospinalis bulunur. Cavum subarachnoidale, Medulla oblangata’nın Medulla spinalis’e geçit bölgesi, yani Spatium atlantooccipitalis bölgesiyle Conus medullaris ve Filum terminale internum, yani Spatium lumbosacralis bölgesinde geniştir. Bu bölgelerde Occipital ve Lumbal punction yapılır ve klinik teşhis için Liquor cerebrospinalis alınır.
2. ARACHNOIDEA ENCEPHALI
Bu zar beyindeki Gyri’ler üzerinde Pia mater ile kontakt halindedir. Buna rağmen kimi yerlerde, bilhassa Cerebellum ve Medulla oblongata, Cerebrum ve Cerebellum içinde pek geniş aralıklar bırakır.
Cisterna subarachnoidalis denilen bu aralıklar bulundukları yerlere göre Cisterna vermis cerebelli, Cisterna corporis callosi , Cisterna medulla oblongata, Cisterna pontis, Cisterna intercruralis, Cisterna basilaris ve Cisterna chiasmatis isimlerini alırlar. Bunlardan en büyüğü Cisterna cerebellomedullaris’tir ve Atlantooccipital punction ile Liquor cerebrosponalis’in alındığı yerdir.
Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen bir sıvı tam saydam ve ortasında şimdi halli element bulunmayan bir sıvıdır.
Liquor cerebrospinalis’in büyük bir kısmı Ventriculus lateralis’lerdeki Plexus choroideus’lar tarafınca salgılanır. Buradan Foramen interventriculare yolu ile Ventriculus tertius’a, buradan da Aquaductus mesencephali yolu ile Ventriculus quartus’a ulaşır.
Ventriculus quartus’tan da Medulla spinalis’in Canalis centralis’ine ve Plexus choroideus ventriculi quarti üstündeki Apertura lateralis ventriculi quarti ve Apertura mediana ventriculi quarti ismindeki delikler aracılığı ile Cavum subarachnoidale’ye geçer.
Açıklanan biçimde salgılanan ve Cavum subarachnoidale’de dolaşan sıvı, Arachnoidea’dan Vena sinus’larına giren Villi arachnoidales ile kana geri alınır.
Olağan durumda salgılanan ve resorbe olan ölçü eşit olduğundan sıvının ölçüsü ve basıncı sabittir.
Liquor cerebrospinalis her şeydilk evvel merkezi hudut sistemi için mekanik bir esirgeyicidir. bununla birlikte beyinde arteriyel ve venöz damar sistemleri içindeki hidrostatik basıncı istikrarlar ve metabolizmada bakılırsav alır. Pratik uygulamada Lumbal punction ile alınan serebrospinal sıvının fizikî özellikleri ve bileşimi saptanarak klinik teşhis bakımından kıymetli teşhisler konulabilir. bir daha tıpkı yolla az bir ölçü Liquor serebrospinalis çekildikten daha sonra yerine narkotik bir eriyik enjekte edilerek Lumbal anestezi sağlanır. Beyin basıncı arttığı hallerde basıncı azaltmak hedefi ile bir daha buraya punction yapılır.
III. DURA MATER – PACHYMENINX
Dura mater (Pachymeninx), başka iki zarla bir arada merkezi hudut sistemini en dıştan sarar. çok sağlam, sert, kalın ve damardan yoksul fibroz bir zardır.
Arachnoidea ile içinde Cavum subdurale ismi verilen bir boşluk bulunur. Bu zar da öteki iki zar üzere beyin ve omuriliği sardığına nazaran, Dura mater encephali ve Dura mater spinalis olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.DURA MATER ENCEPHALI
Beyin taslağını saran ve iki katmandan ibaret olan Ectomeninx ondan sonrasında kaynaşır ve tek bir zar halinde Dura mater encephali’yi oluşturur. Dura mater encephali, hem kafatası kemiklerinin beslenmesini sağlayan Periost, tıpkı vakitte beyni koruyan ve sarsılmadan yerinde durmasını sağlayan dayanak nazaranvini yüklenir.
Aracnoidea’dan Cavum subdurale denilen mikroskobik bir boşlukla ayrılır ve ona yalnız kan damarlarıyla bağlanır.
Dura mater encephali, kafatası kemiklerinin iç yüzüne bağ dokusal elastik lifler ve damarlarla bağlanmıştır.
Üstte da açıklandıği üzere bu biçimdelikle kafatası kemiklerinin beraberinde Periost’unu oluşturur. Bu irtibat, Tentorium cerebelli osseum, Crista petrosa, Crista galli, Crista sagittalis interna üzere çıkıntılı kısımlarda epey sıkıdır.
Dorsal ve yanlarda kafatası kemiklerine daha gevşek bir biçimde bağlanır ve yerinden çarçabuk ayrılabilir. Beyinden çıkan sonlar kısa bir arada Dura kılıfı ile sarılmış olarak sarfiyatlar ve bu türlü de Beyin, kafatası etrafına tespit edilmiş olur. Beynin asıl tespit işini yüklenen ve Dura mater encephali’nin yapmış olduğu üç kıymetli oluşum vardır. Bunlar,
1.Falx cerebri,
2.Tentorium cerebelli mebranaceum,
3.Diaphragma sellae turcicae’dır.
FALX CEREBRI
Orak biçiminde bir Dura dublikatörüdür ve iki beyin hemisferi içindeki Fissura longitudinalis cerebri içine girer. Konveks olan dorsal kenarı Crista galli ve Crista sagittalis interna’ya yapışarak Tentorium osseum’la kadar masraf ve burada Tentroium cerebelli membranaceum’a birleşir. Özgür olan ventral kenarı konkavdır ve Corpus callosum’a yakınlığı tipler arsında ayrımlar gösterir.
Falx cerebri’nin iki yaprağı içinde sinus sagittalis yer alır. Falx cerebri, hemisferleri yerinde tespit eden bir oluşumdur.
TENTORIUM CEREBELLI MEMBRANACEUM
Dura mater encephali’nin büyük beyin ile küçük beyin içindeki Fissura transversa cerebri’nin içine gönderdiği bir Dura dublikatörüdür.
Falx cerebri’ye, transversal olarak bulunan at nalı biçiminde bir oluşumdur.
Tentorium osseum, Protuberantia occipitalis interna’ya bağlanır ve Crista petrosa boyunca kafatası tabanına kadar uzanır. güçlü konkav olan ventral kenarı Tectum mesencephali yakınlarına kadar gelir. Bu oluşumun iki yaprağı içinde Sinus transversus bulunur.
DIAPHRAGMA SELLAE TURCICAE
Dura mater encephali’nin Dorsum sella ya da Fossa hypophysialis’in kenarlarından Hipofiz bezinin üzerine atlamasıyla şekillenen ve bu bezi beyinden ayıran bir oluşumdur. Bu bölgede Dura mater encephali, iki yapraklı durumunu korumaktadır. O denli ki Hipofiz bezi Dura’nın iki yaprağı tarafınca oluşturulan bir kese ortasında yer alır. Bölmenin ortasında Foramen diaphragmaticus denilen bir delik vardır. Bu delikten Hipofizin sapı geçer ve Hipofizi bebir daha bağlar.
1.DURA MATER SPINALIS
Dura mater encephali’nin bilakis iki yapraklıdır.
1. Dura mater periostalis (Lamina externa)
2. Dura mater meningalis (Lamina interna)
Dura mater periostalis (Lamina externa), Canalis vertebralis’in iç yüzüne yapışmıştır ve omurların Periost’unu oluşturur. Bu iki yaprağı birbirinden ayıran boşluğa Cavum interdurale (Spatium interdurale, Cavum epidurale) denir. Bu boşluğu yağ ve gevşek bağ dokusundan ibaret bir kitle doldurmuştur. Bu kitle, Columna vertebralis’in hareketleri sırasında, Medulla spinalis’i esirgeyici bir yastık bakılırsavi yapar.
MERKEZİ HUDUT SİSTEMİ – SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE – M.S.S.
M.S.S. Beyin ve Medulla spinalis’ten oluşmuştur. Beyin 14 milyar Nöron içerir ve erişkin beşerde yaklaşık 1300 gramdır. Beyin,
1.Cerebrum,
2.Diencephalon,
3.Caudex,
4.Cerebellum’dan oluşmuştur.
CEREBRUM
Kafatasının büyük bir kısmını işgal eder. Corpus callosum denen bir beyaz cevher köprüsü ile birbirine bağlı iki Hemisfer’den oluşur. Cerebrum’un yüzeyini 2-4 mm kalınlığında ve birden fazla yerde 6 katmandan oluşmuş Gri cevher katmanı yapar. Buna Cortex cerebri ismi verilir. Cortex cerebri ceviz içi üzere bir ekip kıvrımlar ve yarıklar içerir. Kıvrımların her birine Gyrus ismi verilir. Yarıklara Sulcus yahut Fissura denir. Hemisfer’leri birbirinden ayıran Sagittal pozisyondaki yarığa Fissura longitudinalis denir.
Her Hemisfer, Fissura ve Sulcus’lar tarafınca 4 loba ayrılır. Sulcus centralis, Frontal lobu Parietal lobdan ayırır. Sulcus centralis’in önünde Gyrus precentralis bulunur. Burası primer motor alandır. Sulcus centralis’in ardındaki Gyrus postcentralis, primer duyu alanıdır. Koku duyusu ile ilgili alanlar, konuşmanın motor alanı (Brocca), emosyonel, toplumsal davranış ve entellektüel zeka merkezleri Frontal lobda yer alır. Temporal lobda işitme merkezi (Heschl) ve konuşmanın duyu alanı (Wernicke), Oksipital lobda görme alanı bulunur. Kortekste kimi alanlar ayrıntıların yorumlandığı ve entegre edildiği Assosiasyon alanlarıdır.
Beyin korteksinin her kısmına impulslar gelmekte ve buralardan impulslar çıkarak öteki yerlere gitmektedir. Buna bakılırsa, korteksin her bölgesi, Afferent yolların sonu ve Effrent yolların başlangıcıdır. İmpulslar hem gri cevherde birebir vakitte beyaz cevherde seyreden Assosiasyon lifleri boyunca yayılarak korteksin çeşitli bölgeleri ve merkezleri içinde temasları sağlarlar. Serebral korteks, his, irade, hafıza, zeka, muhakeme yaratıcılık üzere işlevlerden sorumludur. Ayrıyeten iskelet kaslarının motor aktivitelerini düzenler.
BAZAL GANGLIYONLAR
Bazal gangliyonlara, Nucleus caudatus, Putamen ve Globus pallidus dahildirler. Birinci ikisi birliktece (Nucleus caudatus ve Putamen), Corpus striatum’u meydana getirirler. Birtakım otoriteler Corpus subthalamicum, Nucleus ruber ve Substantia nigra’yı da bazal gangliyonlara dahil ederler.
Cortex cerebri’si âlâ gelişmemiş hayvanlarda, Örneğin Reptiliae (Sürüngenler) ve Kuşlarda, bazal gangliyonlar beyefendisinin öteki bölgelerine oranla büyüktürler.
Nucleus caudatus, Cortex cerebri’nin 2 S, 4 S ve 8 S alanlarında hudutlar alır. Bu bölgeler inhibe edici bölgelerdir. İnhibe edici impulslar, Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e gelirler ve burasını inhibe ederler. Putamen ise Cortex cerebri’nin 4 ve 6 numaralı alanlarından sonlar alır. Bu alanlar eksite edici (uyarıcı) alanlardır. Putamen, bir daha Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e sonlar göndererek burasını eksite eder.
Globus pallidus, Nucleus caudatus ve Putamen’den aldığı impulsları Formatio reticularis’ten diğer Thalamus, Hypothalamus, Nucieus ruber ve Beyin köküne gönderir.
Nucleus caudatus ve Putamen en çok Cortex cerebri’den Afferent hudutlar alırlar ve Globus pallidus ve Substantia nigra’ya Efferent hudutlar gönderirler. Nucleus ruber ise bütün bazal gangliyonlardan Afferent sonlar alır, ama bunlara Efferent sonlar göndermez. Nucleus ruber’den Efferent sonlar Thalamus, Formatio reticularis, Inferior olive ve Omuriliğe sarfiyatlar.
Buna nazaran Nucleus caudatus ve Putamen bazal gangliyonların alıcı istasyonları, Globus pallidus ve Nucleus ruber ise verici istasyonları üzere iş görmektedirler.
DIENCEPHALON
Cerebrum’un çabucak altında yerleşmiş ve 3 kısımdan oluşmuştur. Bunlar,
1.Epithalamus,
2.Thalamus,
3.Hypothalamus cins.
Epithalamus, III ventrikülün tavanında yer alır. Koku ile ilgili serebral korteks alanlarıyla temas kurar.
Thalamus, Diencephalon’un en büyük modülüdür. İki oval gri cevher kitlesi içerir. Bu kitleler birbirine Massa intermedia ile bağlanmışlardır ve III. ventrikülün lateral duvarını oluştururlar. Koku duyusu haricinde bütün duyular kortikal merkezlere gitmedilk evvel Ana istasyon durumundaki Thalamus’a uğrarlar.
Thalamus bu duyuları inceler, bir seçim yapar ve korteks içinde Radiatio thalamocorticalis denilen karşılıklı kontaklar aracılığıyla korteks’e iletir. Thalamus duyular için bir süzgeç nazaranvi gördüğü için dikkatin toplanmasını sağlar. Thalamus seviyesinde duyular ilkel bir biçimde algılanabilirler. Örneğin birey elindeki bir objenin farkında olabilir. Lakin objenin hali, yükü ve sıcaklığı hakkında bir yorum yapamaz.
Hypothalamus, Thalamus’un altında III. ventrikülün döşemesini oluşturur. İç organlardan, koku mukozasından, serebral korteks’ten ve Limbik sistemden epeyce sayıda lifler alır. Hipofiz bezi ile irtibatları vardır. Hypothalamus Otonom hudut sisteminin üst merkezi üzere nazaranv yaptığı için, kalp atım suratı, sindirim refleksleri ve sidik kesesinin kontraksiyonu üzere biroldukca visseral fonksiyonları düzenler. Hudut sistemi ile Endokrin sistemi içinde ilişki kurar. Hypothalamus’taki birtakım hücre kümelerinin yaptıkları hormonlar kan yoluyla Hipofiz bezinin ön kısmına (Adenohipofiz) ulaşır ve oradaki hormonların üretim ve salgılanmasını uyarırlar.
CAUDEX – BEYİN SAPI – BEYİN KÖKÜ
Cerebrum’u Medulla spinalis’e bağlar.
1.Mesencephalon,
2.Pons,
3.Medulla oblangata’dan oluşmuştur.
Mesencephalon, Diencephalon ve Pons içinde uzanır. Ön kısımda yer alan Pedunculus cerebi’ler serebral korteks ve Medulla spinalis içinde uzanan lifler içerirler. Art kısmında bulunan 4 kabartıdan (Tectum mesencephali) üsteki ikisi görme, alttaki ikisi işitme refleksleri ile ilgilidirler.
Pons, Medulla spinalis ve öteki beyin kısımları içinde bir köprü üzeredir. Bu temasları enine ve uzunlamasına lifler aracılığıyla sağlar. Enine lifleri Cerebellum’u devreye sokar. Uzunlamasına seyredenler, Medulla spinalis ve Medulla oblongata ile daha üst merkezleri birbirine bağlayan motor ve duyu lifleridir.
MEDULLA OBLONGATA
Medulla spinalis’in üst yanlışsız devamıdır. Foramen magnum ile Pons içinde uzanır. Medulla oblongata’nın beyaz cevherini Medulla spinalis’ten yükselen (Ascendens) yahut Medulla spinalis’e inen (Descendens) Traktuslar oluşturur. Serebral korteks’ten başlayıp aşağıya inen Piramidal yollar burada çaprazlaşırlar. Medulla oblongata’da bilhassa Vejetatif (Vegetative) işlevlerin merkezlerinin bulunduğu yerdir. Vejetatif işlev deyince hem bitkilerde birebir vakitte hayvanlarda mevcut olan yaşamsal işlevler kastedilir.
Vejetatif işlevlere
1.Solunum,
2.Sindirim,
3.Dolaşım,
4.Sekresyon,
5. Üreme (Reprodüksiyon),
6.Absorpisyon dahildirler.
Teneffüsle ilgili olarak teneffüs merkezleri, sindirimle ilgili olarak çiğneme, yutma, tükürük bezlerinin salgı yapmaları ve kusma refleks merkezleri, dolanımla ilgili olarak vazomotor ve kalp çalışmasını, kan basıncını ayarlayan merkezler daima beyin kökünde yer almışlardır. Ayakta durma ve bedenin vaziyet alması ile ilgili reflekslerin merkezleri de beyin kökündedir.
10 çifti beyin kökünden çıkan ve 2 çifti Cerebrum’un uzantısı olarak kabul edilen 12 çift baş hududu vardır. Bunlar, Roma sayılarıyla 1’den 12’ye kadar numaralanırlar. Numaraları üstten aşağıya çıkış seviyelerini gösterir.
Buna nazaran baş çifti sonları şu biçimde sıralanır.
I. N. Olphactorius : Koku sonudur.
II. N. Opticus : Görme ile ilgilidir.
III. N.Oculomotorius : Göz kasları ve refleks ile ilgilidir.
IV. N.Trochlearis : Göz kasları ile ilgilidir.
V. N. Trigeminus : Yüz derisi ve çiğneme kaslarına dağılır.
VI. N. Abducens : Göz kasları ile ilgilidir.
VII. N. Facialis : Yüzün mimik kaslarını innerve eder.
VIII.N. Vestibulocochlearis : İşitme ve istikrar ile ilgilidir.
IX.N.Glossopharyngeus : Tat duyusunu alır.
X.N.Vagus : Karın ve Thoraks içi organlarına dağılan motor ve duyu kısımları vardır.
XI.N.Accessorius : Trapezius ve Sternomastoideus kaslarını innerve eder.
XII.N.Hypoglossus : Lisan kaslarına dağılır.
CEREBELLUM
Cerebellum, kafatası boşluğunun art kısmı içine oturmuş ve Cerebrum’dan Tentorium cerebelli ile ayrılmıştır. Ortada Vermis denilen, kıvrılmış bir kurda benzeyen kısım ile birleştirilmiş iki Hemisfer’den oluşmuştur. Dış yüzeyi enine seyreden birfazlaca paralel çizgilerle küçük enine katlantılara ayrılmıştır. Folia cerebelli ismi verilen bu katlantılar, Cerebellum yüzeyi boyunca kesilmeden devam ederler. Cortex cerebelli de bu yarıklardan içeri sokulduğu için, Median hatta yapılan bir sagittal kesitte beyaz cevher bir ağacın dallanması biçiminde görünür. Bu görünüşe Arbor vitae cerebelli (Beyiciğin Ömür Ağacı) denir.
Cerebellum’un işlevi kasların çalışmadaki uyumu sağlamaktadır. Cerebellum’un gelişme açısına bakılırsa kısımları, Archicerebellum, iç kulaktan gelen bilgilere göre kas tonusunda değişiklikler yaparak bedenin istikrarını ve göz hareketlerini ayarlar. Nispeten yeni kısımları (Paleocerebellum) bütün bedendeki kas ve tendonlardan Proprioseptif dokunma ve basınç duyularını alır. Yanıtlarıyla kas tonusunu değiştirerek harekette sinerjik etkiyi düzenler. Hareketlerin istenilen sistem ortasında yapılabilmesi için bu tesir epey kıymetlidir. Yeni kısımlar Neocerebellum hareketlerin yumuşak istenilen tertip ortasında, koordineli olarak çalışmasını sağlar. Cerebellum olmadan, kasların kasılmasında bir düzensizlik ortaya çıkar. özetlemek gerekirsesı Cerebellum, direkt doğruya kasa buyruk vermemesine rağmen, motor merkezlerin buyruklarını değiştirerek yahut bir daha düzenleyerek hareketlerin ahenk ortasında yapılmasını sağlar.
MEDULLA SPINALIS
Vertebral kanal içerisinde, Foramen magmun ile L-2. vertebra içinde Medulla oblangata’nın devamı olarak uzanır. Yaklaşık 45 cm uzunluğundadır.
Conus medullalaris denilen koni halinde bir uç ile sonlanır. Bu koninin ucundan Filum terminale denilen bir fibröz iplik 1.Coxygeal segmentin ardına yapışır.
Medulla spinalis 31 segment içerir. Her segment bir çift spinal sonun çıktığı bölgedir.
Medulla spinalis düz bir silindir halinde değildir. C-3. – T-2. segmentler içinde Intumescentia cervicalis T-9. Conus medullaris içinde Intumescentia lumbosacralis denilen iki besbelli kalınlaşma gösterir.
Medulla spinalis’te gri cevher içte, beyaz cevher dışta yerleşmiştir. Kesitlerde gri cevher H harfi biçiminde görülür. H’nin ön kollarına Cornu anterior – Ön boynuz, art kollarına Cornu posterior – Art boynuz denir.
Gri cevher bütün Medulla spinalis boyunca, sütun formlu bir kitle oluşturur. Bu niçinle Columna terimi de kullanılabilir.
Ön boynuzda kasları innerve eden motor hücreler, art boynuzda ise duyu hücreleri bulunur. Motor ve duyu hücrelerinden başlayan lifler bir Radix anterior-Ön kök ve Radix porterior-Arka kök yaparlar. Ön ve art köklerin Foramen intervertebralis haricinde birleşmesiyle spinal hudut oluşur. Bu niçinle bir spinal hudutta hem motor birebir vakitte duyu lifleri bir ortada yer alır.
Art kök üzerinde her bir spinal hudut için bir spinal gangliyonda yaparlar (Bell-Magendie Kanunu). Cornu anterior ve Posterior enine bir gri cevher kitlesi ile birleştirilmişlerdir. Bu gri cevher kitlesinin önünde beyindeki ventrikülleri temsil eden Canalis centralis bulunur.
Beyaz cevher, uzunlamasına seyreden hudut lifleri tarafınca oluşturulmuştur.
1.Funiculus anterior,
2.Funiculus posterior,
3.Funiculus leteralis olmak üzere üç kordon halinde düzenlenmiştir.
Aşağıdan üste gerçek gitgide yeni liflerin eklenmesiyle beyaz cevherin ölçüsü artar. Bu niçinle Medulla spnalis’in servikal segmentlerinde sakral segmentlere göre daha fazla beyaz cevher vardır.
M.S.S. ortasında birebir yerden başlayan, tıpkı seyri gösteren ve tıpkı merkezlerde sonlanan lif demetlerine Tractus yahut Fasciculus denir. Medulla spinalis’in temel fonksiyonlarından biri Ascendens – Yükselen ve Descendens -inen Traktuslar aracılığıyla motor ve duygusal ayrıntıları bebir daha yahut kaslara iletmektedir. İkinci değerli fonksiyonu Reflekslerin düzenlenmesidir. Medulla spinalis’ten yükselen lifler duyu yollarıdır. Bu yollar Piramidal Medulla spinalis’e istemli hareketleri başlatan impulsları taşırlar. Ekstremite’lerin distal kısımlarındaki ince ve marifetli hareketleri denetim ederler.
Bu yolların zedelenmesinde (Üst motor nöron felci) bu hareketler kaybolur. Alt motor nöron zedelenmesi kas ve hudut kontağı kesildiği için Refleks ve istemli bütün hareketler kaybolur. Kas tonusu kaybolur ve kas kısa vakitte Atrofi’ye uğrar.
Medulla spinalis’e üst merkezlerden, Piramidal yollar haricinde inen lifler Ekstrapiramidal yolları yaparlar. Bu yollar içerisinde Bazal gangliyonların da yer aldığı Ekstrapiramidal sistem ile ilgilidir. Ekstrapiramidal sistem, evvel serebral korteksin sayesinde öğrenilmiş sonrasındasında otomatik hale gelmiş (Stereotip) hareketlerin denetimini yapar. Korteks bu hareketlere lakin gerekli olduğu vakit karışıp taraflarını değiştirir. Örneğin bir atlet yapacağı hareketi birfazlaca sefer yenidenlayarak, bu hareketin otomatik hale gelmesini sağlayabilir. Fakat koşu sırasında ayak anlaşılmadık bir yüzeye bastığında korteks işe derhal müdahale ederek ayağın konumunun düzeltilmesini sağlar.
Medulla spinalis gövde ve ekstremite kaslarını denetim eden refleks merkezi olarak da iş görür. Bu refleks merkezleri ile beyin merkezleri içinde irtibat sağlayan yollar Medulla spinalis’ten geçer.
MEDULLA SPINALIS KLİNİK BİLGİ
1. Vertebral kolon kırık ve çıkıklarında yahut disk fıtıklarında en büyük tehlike M. spinalis’in zedelenmesidir. Zedelenmenin durumuna göre, zedelenme seviyesinin altında kalan beden kısımlarında kalıcı yahut süreksiz felçler, duyu kayıpları yahut ağrı duyusu semptomları görülebilir.
2. M.S.S. ve hudut kökleri Beyin-omurilik sıvısı (B.O.S.-Liquor Cerebrospinalis) ismi verilen bir sıvının ortasında yüzer durumdadır. Kimi hastalıklarda tahlil yahut öbür gayelerle bu sıvı iğne ile alınır. Sıvının alınma sürecine Lumbal ponksiyon denir. M. spinalis’in alt ucu L-1. Vertabra’nın altında sonlandığı için Lumbal ponksiyon bu vertabra seviyesinin daha altından yapılır. Çoklukla L-3. – L-4. yahut L-4.- L-5. Vertabra’ların spinal çıkıntıları içinden, Ligamentum flavum delinerek girilir. Bu durumda iğne Cauda equina’yı oluşturan hudut kökleri ortasına gireceği için M. spinalis’i zedeleme imkanı yoktur.
Hastanın ansızın şoka girerek düşme mümkünlüğü da göz önüne alınarak bu süreç, hastayı düz bir yerde yan yatırıp beli Fleksiyon durumunda iken yapılmalıdır.
Omurga kırıklarında yaralının sedyeye alınması kıymetlidir. Servikal vertebra kırıklarında baş ve boyun kımıldamayacak halde tespit edilmelidir. Başa asla Fleksiyon yaptırılmamalıdır. Hasta sert ve düz tabanlı bir sedyeye sırt üstü yatırılmalı ve servikal kurvaturun altında yavaşça bir takviye (Kumaş, Gömlek, Ceket. vb. ) konulmalıdır.
Torakal ve Lumbal bölge kırıklarında gövdeye ve bele asla fleksiyon yaptırılmamalı, hasta sert tabanlı düz bir sedyeye, sırtüstü nötr durumda yatırılmalıdır. Bel kurvaturu altına yavaşça bir dayanak malzeme konulmalıdır.
SPİNAL SONLAR – PERİFERİK HUDUT SİSTEMİ
Medulla spinalis’ten çıkış seviyelerine nazaran isimlendirilen 31 çift spinal hudut vardır. 1. çift Oksipiltal kemik ile Atlas içinden, başkaları Foramen intervertebralis’ten çıkarlar. Buna nazaran 8 çift Servikal, 12 çift Torakal, 5 çift Lumbal, 5 çift Sakral ve 1 çift Koksigeal spinal hudut vardır. Daha evvel de değinildiği üzere bir spinal hudut hem duyu birebir vakitte motor lifler içerir.
Torakolumbal ve Sakral bölgeden çıkan hudutlarda otonom lifler de bulunur.
Lumbal, Sakral ve Koksigeal sonlar Medulla spinalis’in alt ucundan her biri kendi çıkış deliklerine ulaşmak üzere aşağıya gerçek inerler. Bu, sonların At kuyruğu halinde görünmesine yol açar. Bu görünüşe Cauda equina denir. Bir spinal hudut bağ dokusundan yapılmış bir kılıf ile sarılmıştır. Buna Epineurium denir. Sonu oluşturan Fasiküller Perineurium, bir tek hudut lifi Endoneurium ile sarılmıştır. Spinal hudutlar gaye organa varmadan evvel birtakım bölgelerde ağlar oluştururlar. Bu ağlara Pleksus ismi verilir. Uzunluğunda Plexus cervicalis’i yapan sonlar boynun deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus brachialis’i yapan spinal sonlar üst ekstremiteye dağılırlar. Pleksus brachialis, Axilla (koltuk altı) bölgesinde uzanır. Bu Pleksus’tan çıkan N. radialis (Radial sinir) el bileği ve parmağa Ekstensiyon yaptıran kaslara dağılır. N. medianus (Median sinir) ile N. ulnaris (Ulnar sinir) el bileği ve parmaklara Fleksiyon yaptıran kaslara dağılır. N. axillaris (Aksillar sinir) omuzu hareket ettiren kaslara dağılır. N. musculocutaneous (Muskulokuteneus siniri) omuz eklemine Fleksiyon yaptıran M. coracobrachialis ile dirsek eklemine Fleksiyon yaptıran M. biceps brachii’ye dağılır. Bu sonlar hem de üst ekstremitenin derisinden duyu taşırlar.
Torakal hudutlar bir Pleksus oluşturmazlar. Her bir torakal spinal hudut kendi düzeyindeki interkostal aralıkta interkostal kaslar içinde seyreder. Bu sonlar toraks ve karın duvarı deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus lumbalis’ten (Lumbal pleksus) çıkan N. femoralis (Femoral sinir) diz eklemine kadar uzayan M. quadriceps femoris’e dağılır. N. obturatorius (Obturator sinir) ise uyluğun Adduktor kaslarına dağılır.
Plexus sacralis’in (Sakral pleksus) N. ischiadicus (Siyatik siniri) ismi verilen kalın bir kolu ve daha küçük Gluteal hudut kolları vardır. Gluteal hudutlar, Gluteal kaslara dağılırlar. Siyatik hududu, N. peroneus communis ve N. tibialis’in birleşmesinden oluşmuştur. N. peroneus communis, Fibula boynunun art kısmında yüzeyselleşir. Burada basitçe palpe edilebilir. Bu hudut ayağın Dorsifleksiyon ve Eversiyonunu yöneten kas kümelerini innerve eder. Alt ekstremite ve Pelvis’in deri alanlarının duyusu Lumbal ve Sakral Pleksus sonları tarafınca taşınır. N. tibialis uylukta Hamstring kümesi kaslar ile bacakta M. popliteus, M. plantaris, M. gastrocnemius, M. soleus, M. tibialis posterior, M. fleksor digitorum longus, M. fleksor hallucis longus ve ayak tabanındaki bütün kısa kasları innerve eder. Bu niçinle N. Tibialis, ayağın ve parmakların Plantarfleksiyon ve inversiyon hareketlerini yönetir. Uyluktaki dağılımı ile yürüyüş sırasındaki kalça Ekstensiyonu ve dizin Fleksiyonunu yönetir.
NERVUS ISCHIADICUS (PLEXUS ISCHIADICUS) KLİNİK BİLGİ
1. Siyatik sonun büyüklüğü niçiniyle zedelenmesi epeyce kolaydır. Disk fıtıkları, Kalçanın kırık ve çıkıkları, Doğum sırsında bebek bacaklarının Traksiyonu, Pelvis tümörleri, Delici faydalanmalar, Gluteal bölgeye yanılgılı ilaç enjeksiyonları ve çeşitli hudut iltihapları Siyatik siniri’ni tutabilir.
Sonun tam kesisinde N. tibialis ve N.peroneus’lardan innerve olan Hamstring kasları (But kasları) bütün bacak ve ayak kasları felce uğrarlar. Aşil refleksi ve Babinski refleksi kaybolur. Ancak Siyatik sonu sıklıkla kısmi felçlere uğrar.
2. Siyatik tabiri, Siyatik hudut dağılım alanındaki yaygın ağrıyı tanımlamak için kullanılır. Ağrı Gluteal bölge bilhassa iç kısmında, uyluğun art bölgesi, bacağın ve ayağın iç kısmını kapsar.
Siyatik sıklıkla, sonun dorsal yahut ventral köklerinden bir yahut bir kaçının baskı altında kalması kararı gelişir. Şayet tek bir kök baskı altında ise ağrı sadece o segmentin innervasyon alanına akseder. Örneğin, L-5 – S-1 içindeki bir Disk fıtığı S-1. kökleri baskıya alır. Bu durumda ağrı uyluğun art, bacağın arka-dış bölümlerine yayılır.
3. M. biceps femoris’in uzun başı N. tibalis, kısa başı N. peroneus communis’ten innerve olduğu için başları farklı ayrı zedelenebilir.
4.Patrick F-ab-er-e işareti: Ağrılı ekstremitenin topuğu, ekstensiyondaki karşı dizin üstüne konur. Hasta diz bu konumda yatağa hakikat bastırılamaz. özetlemek gerekirse bu dizin Fleksiyon + Abduksiyon + Dış Rotasyon + Ekstensiyon teşebbüslerinde şiddetli ağrı olur. Bu işaret bize kalça ekleminde bir hastalık olduğunu gösterir. Siyatik de F-ab-er-e hareketi ağrısız olarak yapılabilir.
5.Laseque işareti: Sırt üstü yatan bir hasta, dizi Ekstensiyonda iken kalçasına Fleksiyon yaptırarak Ekstremiteyi üst kaldırırsa, bütün Siyatik hudut dağılımı bölgelerinde yaygın ağrıdan şikayet eder Bu ağrı Siyatik hudut hastalığının işaretidir.
OTONOM – SEMPATİK HUDUT SİSTEMİ
Otonom hudut sistemi bedenin istem dışı çalışan kaslarını innerve eden hudut sistemi kısmıdır. Bezlerin salgı yapmasını ve iç organların hareketlerini de denetim eder.
Otonom hudut sisteminde Sempatik hudut sistemi ve Parasempatik hudut sistemi olmak üzere iki kısım vardır.
Otonom hudut hücreleri Beyin kökü ve Medulla spinalis’te yerleşmiştirler. Akson’lar Medulla spinalis ve Beyin kökünü Periferik hudutlar olarak terk ederler.
Parasempatik ve Sempatik tüm Otonomik ihtarım, Sinaps yapan iki nöronla gerçekleşir.
Bunlar, Pregangliyonik nöron ve Gangliyonik nöron’dur. Pregangliyonik nöron M.S.S. ortasındadır. Akson’una Preganglionik lif denir. Gangliyon nöronu M.S.S. haricinde bulunan bir Otonom gangliyon’un ortasındadır. Akson’una Postgangliyonik lif denir.
Merkezi hudut sistemi ile Viseral organlar içinde yer alan Efferent periferik yol üstündeki hudut hücresi kümelerine Otonom gangliyonlar denir. Buradaki hücreler Beyin ve Medulla spinalis’ten gelen Otonom liflerle sinaps yaparlar. Kendi aksonlarını ise visseral organlara gönderirler.
Otonom ganglionlar bedende 3 biçimde dağılmışlardır.
1.Paravertebral ganglionlar, Columna vertebralis’in ön-yan kısımlarında, segmental olarak sıralanmışlardır. Bu gangliyonlar birbirlerine Longitudinal liflerle bağlanırlar ve Columna vertebralis’in iki yanında Truncus symphaticus’ları oluştururlar.
2.Prevertebral ganglionlar, Aorta abdominalis ve büyük kısımları etrafında yer almış gangliyonlardır.
3.Terminal ganglionlar, Sadece Parasempatik gangliyonlardır. Bunlar innerve edilen organın ortasında yahut çabucak bitişiğinde yer alırlar.
Otonom hudut sistemi 3 ana kısımdan çıkar
1.Kraniyal kısım buradan Okulomotor, Fasiyal, Glossofaringeus ve Vagus sonları ortasındaki Pregangliyonik visseral motor lifler çıkarlar. Bu lifler Terminal gangliyonlarda Sinaps yaptıktan daha sonra amaç organa masraflar. Bu kısım Parasempatiktir.
2.Thoraco-lumbal kısım T-1–L-2 içindeki segmentlerden çıkarlar ve Trunkus sempatikatus’a girerler, ya Prevertebral yahut Paravertebral gangliyonlarda Sinaps yaparlar. Sinaps’tan daha sonra amaç organa sarfiyatlar. Bu kısım Sempatiktir.
3.Sakral kısım S-2, S-3, S-4 seviyelerinden Medulla spinalis’ten çıkarlar. Pelvis organları ile ilgili Pre-vertebral gangliyonlarda Sinaps yapıp amaç organa masraflar. Bu kısım Parasempatiktir.
Organların birçok ikili otonomik innervesyona sahiptir. Bu ikili innervasyonun tesirleri zıttır. Fakat tertipli çalışırlar. Bu otonomik innervasyon organ ve bezleri olağan aktiflikte tutan zayıf impulslar gönderirler.
Gerilimli durumlarda sempatik impulslar daha kuvvetli olur ve organlarla bezler gerilim ortamına tepki gösterirler. Gerilim ortamı düzeldiği ve organ işlevleri olağana döndüğü vakit Parasempatik sistem aktif duruma geçer.
Fazla efor harcandığında ya da tasa ve dehşete düşüldüğünde kalp atım suratı artar. Koroner damarlar iskelet kas damarlı ve bronchiol’ler genişler. Karaciğer Glukojen’den daha fazla glukoz üretir.
Derideki küçük Arterioller, vasokonstriktör ve kan basıncı artar. Yüz sararır, ancak kaslar ve beyin daha fazla oksijen harcayarak bireyi hem fizikî tıpkı vakitte zihinsel harekete hazırlar. beraberinde göz pupillaları genişler, kıllar dikleşir ve ter bezleri daha fazla ter üretir. Bu ortada barsak ve mide hareketleri ile sindirim özsuyu sekresyonu inhibe olur, ağız kurur. Bu sempatik hudut sisteminin tesiridir. Bir hücum, savunma, dövüşme ve koşma üzere durumlarda açığa çıkar.
Gerilim durumu bittikten daha sonra, Parasempatik hudut sistemi olayları olağana döndürür. Sindirim organları daha fazla kan alır, bezler salgılarını artırır ve boşaltım organları yine işlevlerini başlatır. Kalp atımı suratı ve kan basıncı düşer. tekrar sakinlik durumuna dönülür.
OTONOM – SEMPATİK HUDUT SİSTEMİ KLİNİK BİLGİ
1. Sempatik zincirlerin Ekstraperitoneal yağ dokusu ortasında yerleşmeleri niçiniyle bunlara cerrahi teşebbüs Lateral ekstraperitoneal yaklaşımla olur. Psoas kasının iç kenarına ulaşmak için Periton öne-içe hakikat kaldırılır. Sol zincir Aorta (kimi vakit de Persistent sol vena cava) ile örtülüdür. Sağ zincir V. cava inferior ile örtülüdür. Bu oluşumlar içe hakikat Retrakte edilir. Gangliyonlar yağ dokusu ve lenf düğümleri ile gizlenmişlerdir.
2. Ganliyonlar epeyce varyasyonlar gösterdiği için ayırt edilmeleri en uygunu Ramus communicantes’lerinden yapılır. Pregangliyonik lifler içeren en alt Ramus bir gangliyonun ayırt edilmesi için anahtar olarak kullanılır. L-2. hudut Pregangliyonik lif içeren en alt sinirdir. Şayet sempatik zincir onu L-2 lere bağlayan Ramus’un altından kesilirse alt ekstremite sempatikleri felce uğrayacaktır.
3. Torakoabdominal sonların uçları rektus kılıfına girerken Linea semilunaris’i dik olarak çaprazlar. O bakımdan Linea semilunaris boyunca ensizyon yapılırsa bu hudutların uçları kesilir ve M. rektus’un o b
Tüm canlılar, hayatları boyunca, kendi bedenlerinde ve etraflarında ortaya çıkan olaylara karşı belli bir tepkiyle karşılık verirler. Yani bu olaylar canlı organizmada belli bir değişikliğe yol açarlar, onu uyarırlar. Canlılar da bu uyartıları kendi çıkarları doğrultusunda yanıtlarlar. Canlıların bu tembih edilebilme, uyarılma yeteneğine İrritabilite ismi verilir. İrritabilite, tüm canlıların çoğalma, metabolizma, hareket edebilme üzere asıl işlevlerinden birini oluşturur. Tek hücreli canlılarda bile İrritabilite Protoplasma’nın asıl duyularından birisidir. Örneğin tek hücreli bir canlı olan Amip, Pseudopodium’ları ile başka küçük bir hücreye dokununca, çabucak bunu sararak Protoplasma’sı içine almaya çalışır. Bu olay Protoplazma’nın uyarılma yeteneğini göstermektedir. İnsanlarda ve öteki memelilerde İrritabilite olayı en bariz olarak hudut hücrelerinde olmakta ve bu hudut hücrelerinden çıkan hudut lifleri ile ilgili yere iletilmektedir.
Hudut hücreleri ve kolları irkilme tesirlerini saniyede 30 metre üzere bir süratle Protoplazma’dan fazlaca daha süratli iletmektedirler. Örneği insanın kol hududunda 700 cm. dir.
Hücreler fakat uzantıları ile birbirlerine dokunurlar. İhtarlar uzantılar yardımı ile hücreden hücreye iletilmekte ve bu biçimdelikle bedenin her tarafı bu ikazlardan haberdar edilmektedir. Bunlarda merkezileşmiş bir hudut sistemi yoktur. Bu cins hudut sistemine Diffuz Hudut Sistemi denir. Hudut hücreleri merkez bakılırsavini üstlenir. Hudut hücrelerinin uzantılarının bir kısmı, uyartıları merkez bakılırsavi yapan hücreye (Afferent yolar), öbür bir kısmı ise hücreden aldıkları buyrukları ilgili organlara (Efferent yollar) iletirler. Bu cins canlılar etraftaki ihtarların hayli azını alırlar. Verdiği yanıt ise fakat beslenmesi ve korunması ile ilgili sıradan hareketleri içerir.
Memelilerin sınıfı yükseldikçe ihtiyaçları de artar. Artan ihtiyaçları karşılayabilmek için de hudut sistemleri daha fazla gelişmiştir. Evvel hudut hücreleri yer yer bir ortaya toplanarak hudut düğümlerini (Gangliyonları) oluştururlar. Daha ileri sınıf memelilerde makul bir yerde toplanarak Medulla spinalis’i meydana getirirler. Medulla spinalis’te değişik vazifeler üstüne alan hudut hücreleri içinde vazife kısmı yapılır ve muhakkak bakılırsavleri yapan hücreler belli bir bölgede yer alırlar. Bunlardan bir kısmı sensibl hücrelerdir ve uzantıları ile etraftan aldıkları ihtarları merkeze iletirler. Bu yola getiren manasında Afferent yol ismini veriyoruz. Merkezde sensibl hücreler aldıkları uyarıyı, ilgili organlara gerekli buyruk vermesi için, kısa uzantıları ile motor hücrelere aktarırlar. bu türlü uyartıların bir hücreden başkasına aktarılmasına Sinaps denir ve bu komplike bir seri olaylarla olur. Sinaps en sıradan tanımlama ile, iki hudut hücresinin uzantıları içindeki bitişme, bölgesi olarak tanımlanabilir. Motor hücreler aldıkları uyarıyı kıymetlendirir, gerekirse değiştirir ve gerekli hareketin yapılması için uzun uzantıları ile ilgili organlara buyrukları iletirler. Merkezden organlara giden bu yollara da Efferent yollar denir.
En sıradan biçimiyle açıklamaya çalıştığımız Afferent ve Efferent yol ile bunları birbirine bağlayan hudut hücrelerine Reflex kemeri denilen bir kemer oluştururlar. Reflex kemeri, ihtarları alan organlarla ikazlara yanıt veren organları birbirine bağlar. Bu ortada Medulla spinalis’te bulunan hudut hücreleri Reflex merkezi nazaranvini üstlenirler. Duyu ve hareket ihtarlarını Merkezi hudut sisteminden organlara ve organlardan merkezi hudut sistemine ileten beyazımsı kordonlar olarak tanımlanan hudutlar, hem Afferent birebir vakitte Efferent yolları kapsarlar. Lakin daha ileri sınıf memelilerde Afferent yolların hudut hücreleri, merkezi hudut sisteminin haricinde Spinal Ganlion ismi verilen hudut düğümlerini oluştururlar.
NEURON VE NEUROGLIA
Hudut sisteminin asıl kısmını hudut hücreleri ve bu hücrelerin uzantıları oluşturur. Uzantıları ile birlikte bir hudut hücresine Neuron (Neurocyt) ismi verilir. Hudut hücresi, yani Neuron’un iki tıp uzantısı vardır. Bunlardan bir kısmı epeyce sayıdadır, kısadırlar ve Dendrit ismini alırlar. Bunlar hudut hücrelerini birbirine bağlarlar (Sinaps). Hudut hücresinin öteki cins uzantısı tektir, uzundur ve Neurit yada Axon olarak tanımlanır. Bunların birçoğu bir ortaya gelerek kadavralarda gördüğümüz ve hudut olarak tanımladığımız oluşumları meydana getirirler ve organlarla merkezi hudut sistemi içindeki alakayı sağlarlar. Gerek hal ve büyüklük, gerekse uzantılarının sayısı bakımından hayli çeşitli hudut hücresi vardır. Yalnız şu kadarını burada belirtelim ki gerek insan ve gerekse öbür memelilerde en epey görülen hudut hücresi tipi Multipolar (oldukca uzantılı) hudut hücreleridir.Tüm hudut hücreleri uzantıları ile birbirleriyle birleşirler ve bedende hiç bir yerde kesintiye uğramayan, hücre ve uzantılarından ibaret bir ağ oluştururlar.
Hudut hücreleri, Merkezi hudut sisteminde ve Periferik sonlar üstündeki hudut düğümlerinde (Ganglion) bulunurlar. Bunlar Beyin ve Omurilikte değişik bölgeleri kapsarlar. Beyin ya da Omuriliğe bir kesit yaptığımızda değişik renkli iki katman görürüz. Bunlardan Gri renkli olarak görülen katmana Substantia grisea ismi verilir. Substantia grisea’yı Pigment granüllerini kapsayan Neurocyt’ler oluşturur. Substantia grisea Beyinde Beynin Kabuk (Cortex) kısmı ile beyin ortasındaki Nucleus ismini verdiğimiz çekirdek bölgelerinde görülür. Yani Beyindeki hudut hücreleri bu söylemiş olduğimiz bölgelerde kümelenir. Medulla spinalis’te Substantia grisea organın merkezinde yer alır.
İkinci katman beyaz renklidir ve Substantia alba ismini alır. Bu, Cerebrum’da içte, Medulla spinalis’te ise dışta bulunur ve Miyelinli hudut uzantıları tarafınca oluşturulur.
Hudut hücrelerinin uzun uzantıları, yani Axon’ları (Neurit) Periferik hudutları oluştururlar.
Axon’ların etrafı miyelin denilen bir unsur ile sarılmıştır. Tüm hudutlarda az yada fazlaca miyelin katmanı vardır ve bu sonların beyaz renkli görünmesine yol açar.
Miyelin katmanının en önemli misyonu, Axon’ları izole etmek ve ilettiği ikazların komşu Axon’lara geçmesini engellemektir.
Otonom hudut lifleri az miyelinlidir ve bunun için bu sistemde ihtarlar daha geniş bir bölgeye yayılırlar.
Embriyonal hayatta tüm hudutlar miyelinsizdir ve belli bir müddetç ortasında, değişik sonlar değişik vakit içinderda miyelin katmanına sahip olurlar.
Miyelinsiz liflerin de az fazlaca işlevlerini yapabilmelerine rağmen, asıl manalı işlevler miyelin katmanı tam olarak şekillendikten daha sonra olabilmektedir. Örnek olarak Buzağı ve Tay üzere hayvan yavrularını gösterebiliriz. Bunlar doğduktan daha sonra çabucak hareket edebilirler, zira bunlarda miyelin katmanı İntrauterin hayatta şekillenir. Beşerde ise miyelin katmanı doğumdan daha sonra şekillenmeye başlar ve bu insan yavrusu da epeyce çabucak sonrasında hareket yeteneğini kazanır.
Periferik hudut lifleri organlarda değişik biçimlerde sonlanırlar. Genel prensip, tüm hudut neticelerinda miyelin katmanının kaybolması ve temas yüzeyinin artmasıdır.
Tüm zarlarından kurtulan Axon, Neuofibrilleri ile hücrelere sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile alaka sağlar.
Afferent hudut lifleri zarlarını kaybettikten daha sonra ilgili organlarda bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikçikler epitel dokusunda hücreler ortasına sokulur ve hücrelerin sitoplazması ile bağ sağlarlar.
Değişik biçimlerde oluşan bu ağlardan çıkan hudut uçları Ağrı, Sıcaklık üzere duyuları alırlar (Receptor).
Motor lifleri ise kas lifleri ortasına sokulur ve bir ağ oluştururlar. Bu ağdan çıkan ince iplikler de kas liflerine sokulurlar. Bunların Periferik uçlarında da Effector denilen oluşumlar vardır.
Otonom sisteme ilişkin hudut lifleri ise hücreler üzerinde Terminal Retikulum denilen ince bir ağ oluştururlar. Neurofibrilleri de hücrelerin sitoplazması ile birleşirler.
Her hudut, birbirine paralel olarak seyreden epey sayıda Axon’dan oluşmuştur. Her bir hudut ipliğini Endoneurium ismi verilen bağ dokusal bir kılıf sarar.
Bunların birçoğu da bir demet oluşturur ve Perineurium ismi verilen zarla, nihayet bu demetlerin de birleşmesi ile oluşan hudut Epineurium denilen bir kılıfla sarılır.
Bağ dokusal bu üç kılıf birbiri ile alakalıdır ve sonun beslenmesi ile ilgili damarları da sonun en iç kısmına kadar ulaştırırlar.
NEUROGLIA
Merkezi hudut sisteminin kıymetli kısmını Neuroglia denilen bir hücre çeşidi oluşturur. Neuroglia, başka dokularda bağ dokunun yaptığı bakılırsavi yapar.
Hudut hücrelerinin ve uzantılarını sararak onları izole eder ve orta doku bakılırsavini yüklenir. Bu da hudut dokusu üzere Ektoderm’den orijin alır.
Hudut hücrelerinin beslenmesinde ve metabolizmasında fazlaca değerli rol oynar. bununla birlikte, bağ dokusunun öteki organlarda yaptığı biçimde, yıpranmış hudut hücrelerinin yerini Neuroglia hücreleri çoğalarak kapatır ve Neuroglia cicatrix’lerini oluşturur.
Hudut ganglion’larında, Merkezi hudut sisteminden farklı olarak, orta doku Neuroglia yerine bağ dokudandır. Neuroglia, hudut hücreleri üzere Ektodermal orijinli bulunmasına rağmen, hudut hücreleri üzere ihtar ve uyarılmalarla bir bağlantısı yoktur.
HUDUT SİSTEMİ HÜCRELERİNDE DEGENERATION VE REGENERATION
İnsan ve göğüslü hayvanların gelişkin nöronları yine bölünmezler ve yeni bir nöron meydana getirmezler. Şayet akson kesilirse nöron çeşitli Dejeneratif değişmelere uğrar. Örneğin, Medulla spinalis’teki bir Nöronun Aksonu kesilirse Nöron Kromatolizis’e uğrar ve Kromidal malzemesi kaybolur. Akson’un periferik kısmı dejenere olur. Miyelin kılıfı şişer ve parçalanır. Profilere Nörolemma hücreleri bu kesimleri fagosite ederler. Nörolemma hücreleri bir kordon halinde kalırlar. Şayet aksonun nöyral ucu bir nöyrolemma kılıfına bağlanırsa kılıf ortasında akson ilerlemeye başlar. Beşerde bir günde 1-2 mm. İlerleyebilir. bu biçimdece Akson’un daha evvel uyardığı organa ulaşabilir. Miyelin kılıfı oluşur. İşlevin düzelmesi ekseriyetle kısmidir, lakin tam değildir. Rejenerasyon ile birlikte bir ölçü bağ dokusu da oluşur ve Akson özel hudut sonlanmalarına ulaşamaz.
kimi vakit de tam bir işlev geri dönüşü görülebilir. Bu durumla ilgili faktörler açıklanmamıştır.
Bu anlattığımız Rejenerasyon sadece akson’ları Periferik sonlara katılan nöronlar için geçerlidir. Akson’u M.S.S. ortasında kalan nöronun aksonu esasen kesilmeye kolay kolay uğramaz. Kesilse bile Rejenerasyon olmaz.
Bir hudut lifi, rastgele bir niçinle hücresinden ayrıldığı vakit, lifin Periferik kesimi tüm işlevsel yeteneklerini kaybeder ve bir mühlet daha sonra yok olur. Hücreden ayrılan hudut lifi kısmında Axon ve Miyelin katmanı küçük küçük modüllere ayrılır ve kalıntılar Neuroglia hücreleri tarafınca uzaklaştırılır.
Akson’un hücreden ayrılması, ayrılma noktasının hücresine yakınlığı oranında hücrede de Degeneration’lara yol açar. Yani Akson hücrenin yakınından koparsa, hücrenin yok bulunmasına kadar varan değişiklikler olur.
Yıpranan ya da yok olan hücrenin yenilenmesi işine Regeneration diyoruz. Beşerde doğumdan daha sonra hudut hücreleri çoğalma yeteneğini kaybederler. Yıpranan ve yok olan hudut hücrelerinin yerine yenisi konulamaz. Bunların yerini Neuroglia hücrelerinin yaptığı Cicatrix’ler doldurulurlar. İnsanın hudut hücrelerinde durumun bu biçimde bulunmasına rağmen aşağı sınıf hayvanlarda hudut dokusunda her vakit için Regeneration yeteneği vardır, hücreler çoğalabilir ve yıpranan kısımların yenilerini yapabilirler.
Beşerde yalnız Akson’larda bir yenileme görülebilir. Bu Regeneration, Akson’ların bağlı kalan kesiminin büyümesi ile olur. Bu olay özetlemek gerekirse şöyleki olur. Akson ve Miyelin kılıfının kaybolması ile Akson’un en dışını saran Schwann kılıfı kalınlaşır, hücreleri büyür ve uzantıları ile birbirleriyle birleşerek hudut liflerinin yerini dolduran şeritler oluştururlar. Büngner şeritleri denilen bu oluşumlar hücre tarafındaki Akson’a kılavuzluk ederler ve Regeneration’da en değerli etkendirler. Şayet kesilen Akson’un Periferik modülü bedenden büsbütün ayrılmış ise bu çeşit bir Regeneration olamaz. Bu durumda Akson’un hücreye bağlı kalan kısmı birazcık büyür ve uçları Tümör gibisi kalınlaşır.
HUDUT SİSTEMİNİN KISIMLARI
Hudut sistemi, Anatomik ve İşlevsel olarak tümü ile bir bütündür ve ögelerinden rastgele birisinin vazifesini yapamaması tüm sistem üzerinde tesirini gösterir. Tümü ile koordineli çalışmak zorundadır. Lakin hudut sistemini kısımlara ayırarak incelemek, karmaşıklığı makul ölçüde azaltmak ve tahsil kolaylığı sağlamak bakımından yararlıdır.
Hudut sistemi evvela Merkezi ve Periferik hudut sistemi olmak üzere ikiye ayrılır. Systema nervosum centrale denilen Merkezi hudut sistemi, organizmanın gerek kendisinde, gerekse etrafında meydana gelen değişikliklere karşı koordine bir biçimde yanıt vermesini sağlar ve bu bakımdan faaliyetleri ayarlar.
Merkezi hudut sistemi, Afferent sonlar yolu ile Periferden impulslar alır ve Efferent hudutlarla Perifere impulslar gönderir. bu türlü birbirinden uzak olan bölgelerin, makul kaideler altında, işlevsel bağlantılarını ve kısımlar içinde sıkı bir işbirliği sağlar. Bu sistem Beyin (Encephalon) ve Medulla spinalis’i (Omurilik) kapsar. Bunlar Cavum cranii ve Canalis vertebralis ortasında bulunurlar.
Systema nervosum periphericum denilen çevresel (Periferik) hudut sistemi ile, Merkezi hudut sistemi haricinde bulunan tüm sonlar ile hudut düğümlerini (Ganglion’ları) ve hudut ağlarını (Plexus’ları) içerir.
Periferik sonlar, Merkezi hudut sistemi ile organlar içindeki alakayı sağlarlar. Bu ilgi Afferent ve Efferent en az iki Neuron tarafınca oluşturulur.
Afferent neuron ile organlardan merkeze getirilen ikazlar merkezdeki hücrelere nakledilir. Bu hücrelerde ikazlar kıymetlendirilir ve organizma için en uygun olacak bir hareketin yapılabilmesi için harekete geçmesi gereken organlara Efferent yol ile iletilir.
Hudut sistemi üstte belirttiğimiz morfolojik bölümlenme haricinde işlevsel olarak da iki kısma ayrılır. Bunlar Serebrospinal ve Otonom sistem olarak tanımlanırlar.
Serebrospinal ya da Animal hudut sistemi, canlının yaşadığı ortamdan (çevreden) algıladığı ihtarları Kortikal merkezlere ileten, bu uyarımları kıymetlendirerek canlının isteğine uygun bir biçimde ilgili organlara gerekli impulsu veren bir sistemdir. Bu sistem, isteğe bağlı olan işlevleri yönettiği için, İstemli hudut sistemi ismini da alır. Canlının etraf ile olan alakalarını düzenlediği ortasında Oikotrop Hudut Sistemi olarak terimlenir (Oiko: konut, vatan, çevre).
Serebrospinal sistem tarafınca yönetilen biroldukça hareketler kimi vakit kortikal merkezlere ulaşmadan daha aşağı merkezler tarafınca yönetim edilirler. Bu daha çok epey yapılan hareketlerde görülür ve yüksek merkezlerin işinin hafifçeletilmesi içindir. Ama gerektiğinde bu üzere hareketlere kortikal merkezler her vakit için müdahale edebilir ve denetimi altına alabilirler. Bu üzere hareketlere otomatikleşmiş hareketler denir.
Otonom hudut sistemi, canlının isteğine bağlı kalmaksızın bağımsız olarak çalışan bir sistemdir. Canlının kendi bedeninde olan ve direkt dışa aksetmeyen işlevleri yönetir. Bu işlevler, canlının maddi varlığı ve üreme ile ilgili olaylardır ve bunun için Yaşatkan hudut sistemi ismini da alır. Bedenin kendisinde olup biten olaylarla ilgili olduğu için bu sisteme İdiotrop Hudut Sistemi de denilmiştir. (İdio :kendine mahsus, özel). Bu sistemle yönetilen organların faaliyetlerine canlının karşı koyması olanaksızdır. Örneğin, kalbin çalışması, mide ve barsakların çalışması, metabolizma, iç ve dış salgı bezleri ile genital organların çalışması, sıcaklığın regülasyonu üzere pek fazlaca değerli olaylar canlının isteği haricinde bağımsız olarak çalışırlar.
Özet olarak canlının büyümesi, beslenmesi ve çoğalması ile ilgili bu hareketlerle bitkisel hayat içinde bir paralel görülmüş ve bu sisteme bununla birlikte Vegetativ (Bitkisel) Hudut Sistemi de denilmiştir.
Otonom hudut sistemi ekseriyetle bedende olup biten olaylarla ilgilidir. Lakin dış tesirlere karşı da büsbütün ilgisiz değildir ve kimi olaylarda Serebrospinal hudut sistemi ile bir arada çalışmak zorundadır.
Örneğin isteğe bağlı olarak çalışan iskelet kaslarının olağanın üstünde çalışması durumunda bu kasların daha fazla besine ve oksijene ihtiyacı vardır. Bunlar karşılanmadığı takdirde Serebrospinal hudut sistemi tarafınca gelen tüm impulslara karşın kaslar fazla güç üretemediğinden çabuk yorulurlar. bu biçimde durumlarda Otonom hudut sistemi derhal devreye girer.
Kasların fazla çalışabilmesi için kalbe fazla kan gelmesi, bunun ortasında damarların genişlemesi, Glukozun kanda çoğalması için karaciğerde karbonhidrat metabolizmasının artması gereklidir.
Bu söylenen son olaylar lakin otonom hudut sisteminin tesiri ile gerçekleşir. Bu sıradan örnekte de görüldüğü üzere otonom ve serebrospinal sistemler içinde sıkı bir işbirliği vardır ve bu iki sistem içindeki bağ olağan sonlar ortasında seyrettiği sürece canlı kendisini iç ve dış ikazlara karşı en uygun biçimde ayarlayabilir. İki sistem içindeki bu işlevsel ilgi embriyolojik ve anatomik bakımından da gözlenir. Her ikisi de tıpkı taslaktan orijin alırlar, ikisinin de çıkış merkezleri merkezi hudut sisteminde bulunur.
Otonom hudut sistemi de Sempatik ve Parasempatik hudut sistemi olmak üzere iki kısma ayrılır. Detaylı bilgi Otonom hudut sistemi kısmında verilecektir.
GANGLIYONLAR
Hudut sisteminin kısımlarını açıklarken, Periferik hudut sisteminin Ganglion’ları da kapsadığını belirtmiştik. Ganglion’lar Periferik hudutlar üzerinde görülen ve hudut hücreleri kümesinden oluşan hudut düğümleridir.
Mikroskobik olabildiği üzere 2 – 4 cm büyüklüğüne kadar ulaşabilen hudut düğümleri de vardır. Bağ dokudan bir kapsül ile sarılmışlardır. Daha öncede belirttiğimiz üzere merkezi hudut sisteminde orta dokuyu Neuroglia hücreleri oluşturur.
Ganglionlar hudut sisteminde bir orta merkez bakılırsavini yüklenirler. Bir kısmından kimi sonlar orijin alırlar Örneğin, sensibl ve sensorik hudutlar, bir kısmında ise sonlar Neuron değiştirirler, Sinaps yaparlar. Örneğin, otonom sonlar üzere.
Ganglion’lar üzerinde bulundukları hududun karakterine göre Spinal, Sempatik ve Parasempatik ganglion’lar üzere kümelere ayrılırlar. Spinal ganglion’lar tüm spinal hudutların dorsal kökleri üzerinde bulunurlar ve sensibl hudut liflerinin hücrelerini kapsarlar. Ayrıyeten birtakım Beyin hudutları, Örneğin, V., VII., IX., ve X. çift beyin sonları üzerinde bulunan ganglion’lar da spinal ganglion karşılığı olarak kabul edilirler.
Sempathik ganglion’lar, Truncus sympathicus üzerinde segmentel olarak sıralanan Ganglion’lar (Vertebral ganglion’lar) ile Sempatik sonun inverve ettiği organlar yakınında bulunan ganglion’lar (Prevertebral ganglion’lar) içerir.
Parasempatik ganglion’lar birtakım beyin hudutları üzerinde bulunurlar. Bunlar N. oculomotorius uzamında bulunan Ggl. ciliare, N. facialis uzamında bulunan Ggl. pterigopalatinum ile Ggl. submandibulare ve N. glossopharyngeus uzamında bulunan Ggl. oticum’ dur. Bu Ganglion’lar Parasempatik Efferent yolların Neuron değiştirdikleri Ganglion’lardır ve yalnız Parasempatik liflerle ilgilidirler.
Ganglion’lar ayrıyeten komşu oldukları organların ismine mesela, Ggl. coeliacum, Ggl. cervicale craniale, Ggl. mesenterium craniale üzere ve haline örnek, Ggl. stellatum bakılırsa de isimler alırlar.
Bir de Paraganglion dediğimiz oluşumlar vardır. Bunlar sempatik ve parasempatik paraganglion’lar olarak iki küme oluştururlar.
HUDUT SİSTEMİNİN GELİŞMESİ
Embriyonal ömrün birinci devrelerinde embriyonun sırt tarafında Ektoderma yaprağının kalınlaşmasından şerit halinde bir plak meydana gelir. Lamina neuralis ismi verilen bu plak önde genişleyerek Lamina cerebralis’i oluşturur. Lamina cerebralis’ten beyin ve daha dar olan art kısmından ise Medulla spinalis gelişir. bir müddet daha sonra Lamina neuralis’in kenarları kalınlaşır ve Torus neuralis’i yapar. Torus neuralis’in ortasında meydana gelen oluğa Sulcus neuralis denir. Sulcus neuralis’in kenarları, yani Torus neuralis yükselmesine devam eder, gitgide birbirine yaklaşır ve nihayet birbiri ile kaynaşarak Canalis neuralis denilen bir kanal meydana getirir.
Canalis neuralis iki ucu delik bir boru biçimindedir. Bu deliklerden öndeki Neuroporus cranialis, gerideki ise Neuroporus caudalis ismini alır. Evvel Neuropolus cranialis çabucak sonrasında Neuroporus caudalis kapanır ve bu biçimdece Canalis neuralis her tarafı kapalı bir boru halini alır. Ön uçta meydana gelen beyin kabarcığından çabucak sonrasında Encephalon meydana gelecektir.
Boru formundaki taslağın kranial ucundaki beyin kabarcığının duvarlarından cerebrum, boşluğundan ise Beyin ventriculus’ları, geride düz boru formundaki taslağın duvarlarından Medulla spinalis, boşluğundan ise Canalis centralis gelişir. Beyin taslağı öbür tüm taslaklara oranla daha süratli büyür. Bu niçinle embriyonun baş kısmı da daha çabuk büyür.
Archencephalon ismini da alan beyin kabarcığı, Transversal iki boğumlanma ile üç kısma ayrılır.
1.Prosencephalon – geridedir. (Ön beyin)
2.Rhombencephalon – öndedir (Yamuk beyin)
3.Mesencephalon – ikisi içinde kalmış durumdadır. (Orta beyin ) denir.
Bu 3 kısımdan Prosencephalon ve Rhombencephalon, Transversal birer olukla yine boğumlanırlar. bu biçimdece birbiri içinde bulunan ve birbirine bağlanan 5 kısım meydana gelir. Prosencephalon’un boğumlanması ile Telencephalon (Uç beyin) ve Diencephalon (Ara beyin), Rhombencephalon’un boğumlanması ile de Metencephalon ve Myelencephalon gelişir.
Rhombencephalon ile Mesencephalon içindeki geçit bölgesine Isthmus rhombencephali denir.
Telencephalon, göğüslü hayvanlar ve kuşlarda başka kısımlara oranla çok fazla büyür ve Diencephalon ile Mesencephalon’u dorsal ve yan taraflardan büsbütün kapatır. Birebir biçimde Metencephalon da süratli bir gelişme göstererek Myelencephalon’u dorsalden kapatır.
Beyin taslağının söylenen 5 kısmından oluşan beyin kısımları ve kapsadıkları beyin oluşumları özetlemek gerekirse şu biçimde şematize edilebilir.
A.Prosencephalon (Ön beyin)
1.Telencephalon (Uç beyin, son beyin): Hemispherium’lar, Corpus callosum’un lateral kısmı, Corpus striatum, Columna fornicis, Basal ganglion’lar Rhinencephalon, Venriculi laterales.
2. Diencephalon (Ara beyin): Thalamus, Corpus pineale, Tegmen ventriculi tertii, Hypophysis, Corpus mamillare, Tuber cinereum, Infudibulum, Chisma opticum, Tractus opticus.
B.Mesencephalon (Orta beyin)
1. Mesencephalon: Crus cerebri, Tectum mesencephali, Tegmentum mesencephali, Substantia nigra, III. ve IV. Beyin sonlarının çekirdekleri, Aquaeductus mesencephali.
C. Rhombencephalon (yamuk beyin)
Isthmus rhombencephali : Velum medullare rostale, Crura cerebelli rostralia.
1. Metencephalon (ard beyin): Pons, Cerebellum, V. Beyin hududu.
2. Myelencephalon (ilik beyin): Medulla oblongata, Brachia cerebelli caudalia, Tegmen fossa rhomboidea, Ventriculus quartus, VI., VII., VIII., IX., X., XI. ve XII. Beyin sonları.
Pratikte büyük beyin olarak söz edilen oluşumu Prosencephalon ile Mesencephalon, küçük beyefendisini ise Cerebellum temsil eder.
MERKEZİ – SANTRAL HUDUT SİSTEMİNİN ZARLARI – MENINGES
Embriyonal ömrün birinci devrelerinde Encephalon ve Medulla spinalis’in taslakları Meninx primitiva denilen mezenşimal tek bir zar ile sarılmışlardır. Meninx primitiva bir mühlet daha sonra iç ve dış olmak üzere iki katmana ayrılır. Ectomeninx ismini alan dış katman daha kalın ve daha sağlam olup tekrar iki katmana ayrılır. Bunlardan dıştaki katman Cavum cranii ve Canalis vertebralis’i sonlandıran kemiklerin Periost’unu oluşturur. Ectomenix’in iç katmanından ise Dura mater (Pachimeninx) gelişir. Periost’u oluşturan katman ile Dura mater içinde kalan aralığa Cavum extradurale (Spatium epidurale), bu aralıkta bulunan vena’lara da Venae extradurales denir. Beyin taslağını saran Dura mater (iç katman) ile Periost’u oluşturan dış katman ondan sonrasında birleşirler ve Dura mater encephali denilen tek bir zarı oluştururlar. Bu iki yaprağın yapışması kararında ortada bulunan Cavum extradurale de kaybolur. Cavum extradurale’de bulun ana Venae extradurales ise belli bölgelerde toplanarak Sinus durae matris’i meydana getirirler. Canalis vertebralis içerisinde Medulla spinalis taslağını saran Dura mater Periost ile birleşmez ve bu bölgede iki zar içindeki Cavum extradurale devamlı açık kalır. Aralıkta bulunan venalar ise Plexus vertebralis internus’u oluştururlar.
Meninx primitiva’nın iç yaprağı olan Endomeninx, daha incedir. Bu katmandan Merkezi hudut organlarının ince zarı, Leptomeninx meydana gelir. Leptomeninx de dışta Dura mater’e komşu olan Arachnoidea ile içte sentral hudut organlarına yapışık olan Pia mater’e ayrılır.
Dura mater ile Arachnoiea içinde bulunan dar aralığa Cavum subdurale denir. Son yapılan araştırmalara bakılırsa bu aralık Postmortal olarak şekillenir. Ölümdilk evvel bu iki zar birbiri ile birleşmiştir.
Pia mater ile Arachnoidea içindeki boşluğa Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Pia mater ile Arachnoidea’yı birbirine bağlayan ve damarlar da kapsayan ince bağdoku uzantıları Cavum subarachnoideale’yi epeyce sayıda küçük bölmelere ayırırlar. Birbirleri ile bağlı olan küçük bölmeler içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen sıvı bulunur.
Çeşitli tesirlere karşı son derece hassas olan Merkezi hudut organlarının bu türlü her tarafın bir sıvı katmanı ile sarılmış olması, dıştan gelebilecek mekanik tesirlere karşı korunmasında ve tesirlerin azaltılmasında epey kıymetlidir. bununla birlikte sıcaklığın korunması ve merkezi hudut organlarında iç basınç arttığı takdirde, basıncın doku üstündeki tesirini azaltma bakımından Liquor cerebrospinalis hayli değerli rol oynar. Cavum subarachnoidale ile Cavum subdurale içinde rastgele bir irtibat – communication yoktur. Lakin Cavum subarachnoidale, ötürüsıyle Liqour cerebrospinalis, Apertura lateralis ventriculi quarti (Foramina Luscka) ile Apertura mediana ventriculi quarti (Foramen Magendii) denilen delikler aralığı ile 4. Beyin ventriculus’u ile alakada bulunur. bu biçimdece Beyin ve Medulla spinalis her taraftan bir sıvı katmanı ile sarılmış durumdadır.
Canalis vertebralis bölgesinde Dura mater, kanalın iç yüzünü örten Periost’tan Spatium epidurale denilen bir boşlukla ayrılmıştır.
Artık bu zarları farklı gözden geçirelim.
1.PIA MATER
Son derece ince, damardan güçlü, beyin ve Medulla spinalis’in tüm yüzeyini örten bağdokudan bir zardır. Arachnoidea ile birlikte merkezi hudut organlarının yumuşak örtüsünü, Leptomeninx’i şekillendirir. Pia mater’i altındaki hudut dokusundan ayıran ve Glia hücrelerinin uzantılarından oluşmuş olan ince bir katman vardır. Bu katmana Membrana limitans gliae superficialis denir.
Pia mater’de bulunan damarlar merkezi hudut organlarının içine sokulurken hem Pia mater’i, birebir vakitte Membrana limitans gliae superficialis’i bir arada sürüklerler. bu biçimdece damarların etrafında Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) ile bağda olan ve Wirchow-Robin aralığı denilen çok dar aralıklar oluşur. bu türlü damarların etrafını saran Pia mater ve Membraba limitans birtakım unsurların kandan Liquor cerebrospinalis’e, ötürüsıyla hudut dokusuna geçmesine mani olur ve bir süzgeç vazifesini yaparlar.
Pia mater taşıdığı fazlaca sayıda kan damarları yardımıyla merkez organlarının beslenmesinde değerli rol oynar. Beyin ve Medulla spinalis’in tüm Sulci ve Fissura’ları içine girer.
Pia mater, örttüğü merkezi hudut organın kısmına nazaran iki kısımı vardır.
1.Pia mater encephali
2.Pia mater spinalis
II. ARACHNOIDEA
Damardan yoksul, ince, bağdokusal bir zardır. Pia mater ile birlikte Leptomeninx’i şekillendirmiştir. Beyin ve Omurilik üzerinde bulunan girinti ve yarıkların içerisine girmeksizin bunların üzerinden atlayarak geçer. Dura mater ile içinde kalan boşluğa Cavum subdurale, Pia mater ile Arachnoidea içindeki boşluğa da Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) denir. Bu zarda Omurilik ile beyni sardığına bakılırsa Arachnoidea spinalis ve Aracnoidea encephali olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.ARACHNOIDEA SPINALIS
Pia mater ile bir arada Medulla spinalis’i saran ince duvarlı, boru halinde bir oluşumdur. Median sınır üzerinde, bilhassa dorsal tarafta Pia mater ile Arachnoidea içinde seyreden iplik biçiminde oluşumlar (Trabeculae) görülür. Bunlar yer yer sıklaşarak sünger gibisi boşluklar oluştururlar. Cavum subarachnoidale içerisinde Liquor cerebrospinalis bulunur. Cavum subarachnoidale, Medulla oblangata’nın Medulla spinalis’e geçit bölgesi, yani Spatium atlantooccipitalis bölgesiyle Conus medullaris ve Filum terminale internum, yani Spatium lumbosacralis bölgesinde geniştir. Bu bölgelerde Occipital ve Lumbal punction yapılır ve klinik teşhis için Liquor cerebrospinalis alınır.
2. ARACHNOIDEA ENCEPHALI
Bu zar beyindeki Gyri’ler üzerinde Pia mater ile kontakt halindedir. Buna rağmen kimi yerlerde, bilhassa Cerebellum ve Medulla oblongata, Cerebrum ve Cerebellum içinde pek geniş aralıklar bırakır.
Cisterna subarachnoidalis denilen bu aralıklar bulundukları yerlere göre Cisterna vermis cerebelli, Cisterna corporis callosi , Cisterna medulla oblongata, Cisterna pontis, Cisterna intercruralis, Cisterna basilaris ve Cisterna chiasmatis isimlerini alırlar. Bunlardan en büyüğü Cisterna cerebellomedullaris’tir ve Atlantooccipital punction ile Liquor cerebrosponalis’in alındığı yerdir.
Cavum subarachnoidale (Leptomeningicum) içerisinde Liquor cerebrospinalis denilen bir sıvı tam saydam ve ortasında şimdi halli element bulunmayan bir sıvıdır.
Liquor cerebrospinalis’in büyük bir kısmı Ventriculus lateralis’lerdeki Plexus choroideus’lar tarafınca salgılanır. Buradan Foramen interventriculare yolu ile Ventriculus tertius’a, buradan da Aquaductus mesencephali yolu ile Ventriculus quartus’a ulaşır.
Ventriculus quartus’tan da Medulla spinalis’in Canalis centralis’ine ve Plexus choroideus ventriculi quarti üstündeki Apertura lateralis ventriculi quarti ve Apertura mediana ventriculi quarti ismindeki delikler aracılığı ile Cavum subarachnoidale’ye geçer.
Açıklanan biçimde salgılanan ve Cavum subarachnoidale’de dolaşan sıvı, Arachnoidea’dan Vena sinus’larına giren Villi arachnoidales ile kana geri alınır.
Olağan durumda salgılanan ve resorbe olan ölçü eşit olduğundan sıvının ölçüsü ve basıncı sabittir.
Liquor cerebrospinalis her şeydilk evvel merkezi hudut sistemi için mekanik bir esirgeyicidir. bununla birlikte beyinde arteriyel ve venöz damar sistemleri içindeki hidrostatik basıncı istikrarlar ve metabolizmada bakılırsav alır. Pratik uygulamada Lumbal punction ile alınan serebrospinal sıvının fizikî özellikleri ve bileşimi saptanarak klinik teşhis bakımından kıymetli teşhisler konulabilir. bir daha tıpkı yolla az bir ölçü Liquor serebrospinalis çekildikten daha sonra yerine narkotik bir eriyik enjekte edilerek Lumbal anestezi sağlanır. Beyin basıncı arttığı hallerde basıncı azaltmak hedefi ile bir daha buraya punction yapılır.
III. DURA MATER – PACHYMENINX
Dura mater (Pachymeninx), başka iki zarla bir arada merkezi hudut sistemini en dıştan sarar. çok sağlam, sert, kalın ve damardan yoksul fibroz bir zardır.
Arachnoidea ile içinde Cavum subdurale ismi verilen bir boşluk bulunur. Bu zar da öteki iki zar üzere beyin ve omuriliği sardığına nazaran, Dura mater encephali ve Dura mater spinalis olmak üzere iki kısımda incelenir.
1.DURA MATER ENCEPHALI
Beyin taslağını saran ve iki katmandan ibaret olan Ectomeninx ondan sonrasında kaynaşır ve tek bir zar halinde Dura mater encephali’yi oluşturur. Dura mater encephali, hem kafatası kemiklerinin beslenmesini sağlayan Periost, tıpkı vakitte beyni koruyan ve sarsılmadan yerinde durmasını sağlayan dayanak nazaranvini yüklenir.
Aracnoidea’dan Cavum subdurale denilen mikroskobik bir boşlukla ayrılır ve ona yalnız kan damarlarıyla bağlanır.
Dura mater encephali, kafatası kemiklerinin iç yüzüne bağ dokusal elastik lifler ve damarlarla bağlanmıştır.
Üstte da açıklandıği üzere bu biçimdelikle kafatası kemiklerinin beraberinde Periost’unu oluşturur. Bu irtibat, Tentorium cerebelli osseum, Crista petrosa, Crista galli, Crista sagittalis interna üzere çıkıntılı kısımlarda epey sıkıdır.
Dorsal ve yanlarda kafatası kemiklerine daha gevşek bir biçimde bağlanır ve yerinden çarçabuk ayrılabilir. Beyinden çıkan sonlar kısa bir arada Dura kılıfı ile sarılmış olarak sarfiyatlar ve bu türlü de Beyin, kafatası etrafına tespit edilmiş olur. Beynin asıl tespit işini yüklenen ve Dura mater encephali’nin yapmış olduğu üç kıymetli oluşum vardır. Bunlar,
1.Falx cerebri,
2.Tentorium cerebelli mebranaceum,
3.Diaphragma sellae turcicae’dır.
FALX CEREBRI
Orak biçiminde bir Dura dublikatörüdür ve iki beyin hemisferi içindeki Fissura longitudinalis cerebri içine girer. Konveks olan dorsal kenarı Crista galli ve Crista sagittalis interna’ya yapışarak Tentorium osseum’la kadar masraf ve burada Tentroium cerebelli membranaceum’a birleşir. Özgür olan ventral kenarı konkavdır ve Corpus callosum’a yakınlığı tipler arsında ayrımlar gösterir.
Falx cerebri’nin iki yaprağı içinde sinus sagittalis yer alır. Falx cerebri, hemisferleri yerinde tespit eden bir oluşumdur.
TENTORIUM CEREBELLI MEMBRANACEUM
Dura mater encephali’nin büyük beyin ile küçük beyin içindeki Fissura transversa cerebri’nin içine gönderdiği bir Dura dublikatörüdür.
Falx cerebri’ye, transversal olarak bulunan at nalı biçiminde bir oluşumdur.
Tentorium osseum, Protuberantia occipitalis interna’ya bağlanır ve Crista petrosa boyunca kafatası tabanına kadar uzanır. güçlü konkav olan ventral kenarı Tectum mesencephali yakınlarına kadar gelir. Bu oluşumun iki yaprağı içinde Sinus transversus bulunur.
DIAPHRAGMA SELLAE TURCICAE
Dura mater encephali’nin Dorsum sella ya da Fossa hypophysialis’in kenarlarından Hipofiz bezinin üzerine atlamasıyla şekillenen ve bu bezi beyinden ayıran bir oluşumdur. Bu bölgede Dura mater encephali, iki yapraklı durumunu korumaktadır. O denli ki Hipofiz bezi Dura’nın iki yaprağı tarafınca oluşturulan bir kese ortasında yer alır. Bölmenin ortasında Foramen diaphragmaticus denilen bir delik vardır. Bu delikten Hipofizin sapı geçer ve Hipofizi bebir daha bağlar.
1.DURA MATER SPINALIS
Dura mater encephali’nin bilakis iki yapraklıdır.
1. Dura mater periostalis (Lamina externa)
2. Dura mater meningalis (Lamina interna)
Dura mater periostalis (Lamina externa), Canalis vertebralis’in iç yüzüne yapışmıştır ve omurların Periost’unu oluşturur. Bu iki yaprağı birbirinden ayıran boşluğa Cavum interdurale (Spatium interdurale, Cavum epidurale) denir. Bu boşluğu yağ ve gevşek bağ dokusundan ibaret bir kitle doldurmuştur. Bu kitle, Columna vertebralis’in hareketleri sırasında, Medulla spinalis’i esirgeyici bir yastık bakılırsavi yapar.
MERKEZİ HUDUT SİSTEMİ – SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE – M.S.S.
M.S.S. Beyin ve Medulla spinalis’ten oluşmuştur. Beyin 14 milyar Nöron içerir ve erişkin beşerde yaklaşık 1300 gramdır. Beyin,
1.Cerebrum,
2.Diencephalon,
3.Caudex,
4.Cerebellum’dan oluşmuştur.
CEREBRUM
Kafatasının büyük bir kısmını işgal eder. Corpus callosum denen bir beyaz cevher köprüsü ile birbirine bağlı iki Hemisfer’den oluşur. Cerebrum’un yüzeyini 2-4 mm kalınlığında ve birden fazla yerde 6 katmandan oluşmuş Gri cevher katmanı yapar. Buna Cortex cerebri ismi verilir. Cortex cerebri ceviz içi üzere bir ekip kıvrımlar ve yarıklar içerir. Kıvrımların her birine Gyrus ismi verilir. Yarıklara Sulcus yahut Fissura denir. Hemisfer’leri birbirinden ayıran Sagittal pozisyondaki yarığa Fissura longitudinalis denir.
Her Hemisfer, Fissura ve Sulcus’lar tarafınca 4 loba ayrılır. Sulcus centralis, Frontal lobu Parietal lobdan ayırır. Sulcus centralis’in önünde Gyrus precentralis bulunur. Burası primer motor alandır. Sulcus centralis’in ardındaki Gyrus postcentralis, primer duyu alanıdır. Koku duyusu ile ilgili alanlar, konuşmanın motor alanı (Brocca), emosyonel, toplumsal davranış ve entellektüel zeka merkezleri Frontal lobda yer alır. Temporal lobda işitme merkezi (Heschl) ve konuşmanın duyu alanı (Wernicke), Oksipital lobda görme alanı bulunur. Kortekste kimi alanlar ayrıntıların yorumlandığı ve entegre edildiği Assosiasyon alanlarıdır.
Beyin korteksinin her kısmına impulslar gelmekte ve buralardan impulslar çıkarak öteki yerlere gitmektedir. Buna bakılırsa, korteksin her bölgesi, Afferent yolların sonu ve Effrent yolların başlangıcıdır. İmpulslar hem gri cevherde birebir vakitte beyaz cevherde seyreden Assosiasyon lifleri boyunca yayılarak korteksin çeşitli bölgeleri ve merkezleri içinde temasları sağlarlar. Serebral korteks, his, irade, hafıza, zeka, muhakeme yaratıcılık üzere işlevlerden sorumludur. Ayrıyeten iskelet kaslarının motor aktivitelerini düzenler.
BAZAL GANGLIYONLAR
Bazal gangliyonlara, Nucleus caudatus, Putamen ve Globus pallidus dahildirler. Birinci ikisi birliktece (Nucleus caudatus ve Putamen), Corpus striatum’u meydana getirirler. Birtakım otoriteler Corpus subthalamicum, Nucleus ruber ve Substantia nigra’yı da bazal gangliyonlara dahil ederler.
Cortex cerebri’si âlâ gelişmemiş hayvanlarda, Örneğin Reptiliae (Sürüngenler) ve Kuşlarda, bazal gangliyonlar beyefendisinin öteki bölgelerine oranla büyüktürler.
Nucleus caudatus, Cortex cerebri’nin 2 S, 4 S ve 8 S alanlarında hudutlar alır. Bu bölgeler inhibe edici bölgelerdir. İnhibe edici impulslar, Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e gelirler ve burasını inhibe ederler. Putamen ise Cortex cerebri’nin 4 ve 6 numaralı alanlarından sonlar alır. Bu alanlar eksite edici (uyarıcı) alanlardır. Putamen, bir daha Globus pallidus yoluyla, Formatio reticularis’e sonlar göndererek burasını eksite eder.
Globus pallidus, Nucleus caudatus ve Putamen’den aldığı impulsları Formatio reticularis’ten diğer Thalamus, Hypothalamus, Nucieus ruber ve Beyin köküne gönderir.
Nucleus caudatus ve Putamen en çok Cortex cerebri’den Afferent hudutlar alırlar ve Globus pallidus ve Substantia nigra’ya Efferent hudutlar gönderirler. Nucleus ruber ise bütün bazal gangliyonlardan Afferent sonlar alır, ama bunlara Efferent sonlar göndermez. Nucleus ruber’den Efferent sonlar Thalamus, Formatio reticularis, Inferior olive ve Omuriliğe sarfiyatlar.
Buna nazaran Nucleus caudatus ve Putamen bazal gangliyonların alıcı istasyonları, Globus pallidus ve Nucleus ruber ise verici istasyonları üzere iş görmektedirler.
DIENCEPHALON
Cerebrum’un çabucak altında yerleşmiş ve 3 kısımdan oluşmuştur. Bunlar,
1.Epithalamus,
2.Thalamus,
3.Hypothalamus cins.
Epithalamus, III ventrikülün tavanında yer alır. Koku ile ilgili serebral korteks alanlarıyla temas kurar.
Thalamus, Diencephalon’un en büyük modülüdür. İki oval gri cevher kitlesi içerir. Bu kitleler birbirine Massa intermedia ile bağlanmışlardır ve III. ventrikülün lateral duvarını oluştururlar. Koku duyusu haricinde bütün duyular kortikal merkezlere gitmedilk evvel Ana istasyon durumundaki Thalamus’a uğrarlar.
Thalamus bu duyuları inceler, bir seçim yapar ve korteks içinde Radiatio thalamocorticalis denilen karşılıklı kontaklar aracılığıyla korteks’e iletir. Thalamus duyular için bir süzgeç nazaranvi gördüğü için dikkatin toplanmasını sağlar. Thalamus seviyesinde duyular ilkel bir biçimde algılanabilirler. Örneğin birey elindeki bir objenin farkında olabilir. Lakin objenin hali, yükü ve sıcaklığı hakkında bir yorum yapamaz.
Hypothalamus, Thalamus’un altında III. ventrikülün döşemesini oluşturur. İç organlardan, koku mukozasından, serebral korteks’ten ve Limbik sistemden epeyce sayıda lifler alır. Hipofiz bezi ile irtibatları vardır. Hypothalamus Otonom hudut sisteminin üst merkezi üzere nazaranv yaptığı için, kalp atım suratı, sindirim refleksleri ve sidik kesesinin kontraksiyonu üzere biroldukca visseral fonksiyonları düzenler. Hudut sistemi ile Endokrin sistemi içinde ilişki kurar. Hypothalamus’taki birtakım hücre kümelerinin yaptıkları hormonlar kan yoluyla Hipofiz bezinin ön kısmına (Adenohipofiz) ulaşır ve oradaki hormonların üretim ve salgılanmasını uyarırlar.
CAUDEX – BEYİN SAPI – BEYİN KÖKÜ
Cerebrum’u Medulla spinalis’e bağlar.
1.Mesencephalon,
2.Pons,
3.Medulla oblangata’dan oluşmuştur.
Mesencephalon, Diencephalon ve Pons içinde uzanır. Ön kısımda yer alan Pedunculus cerebi’ler serebral korteks ve Medulla spinalis içinde uzanan lifler içerirler. Art kısmında bulunan 4 kabartıdan (Tectum mesencephali) üsteki ikisi görme, alttaki ikisi işitme refleksleri ile ilgilidirler.
Pons, Medulla spinalis ve öteki beyin kısımları içinde bir köprü üzeredir. Bu temasları enine ve uzunlamasına lifler aracılığıyla sağlar. Enine lifleri Cerebellum’u devreye sokar. Uzunlamasına seyredenler, Medulla spinalis ve Medulla oblongata ile daha üst merkezleri birbirine bağlayan motor ve duyu lifleridir.
MEDULLA OBLONGATA
Medulla spinalis’in üst yanlışsız devamıdır. Foramen magnum ile Pons içinde uzanır. Medulla oblongata’nın beyaz cevherini Medulla spinalis’ten yükselen (Ascendens) yahut Medulla spinalis’e inen (Descendens) Traktuslar oluşturur. Serebral korteks’ten başlayıp aşağıya inen Piramidal yollar burada çaprazlaşırlar. Medulla oblongata’da bilhassa Vejetatif (Vegetative) işlevlerin merkezlerinin bulunduğu yerdir. Vejetatif işlev deyince hem bitkilerde birebir vakitte hayvanlarda mevcut olan yaşamsal işlevler kastedilir.
Vejetatif işlevlere
1.Solunum,
2.Sindirim,
3.Dolaşım,
4.Sekresyon,
5. Üreme (Reprodüksiyon),
6.Absorpisyon dahildirler.
Teneffüsle ilgili olarak teneffüs merkezleri, sindirimle ilgili olarak çiğneme, yutma, tükürük bezlerinin salgı yapmaları ve kusma refleks merkezleri, dolanımla ilgili olarak vazomotor ve kalp çalışmasını, kan basıncını ayarlayan merkezler daima beyin kökünde yer almışlardır. Ayakta durma ve bedenin vaziyet alması ile ilgili reflekslerin merkezleri de beyin kökündedir.
10 çifti beyin kökünden çıkan ve 2 çifti Cerebrum’un uzantısı olarak kabul edilen 12 çift baş hududu vardır. Bunlar, Roma sayılarıyla 1’den 12’ye kadar numaralanırlar. Numaraları üstten aşağıya çıkış seviyelerini gösterir.
Buna nazaran baş çifti sonları şu biçimde sıralanır.
I. N. Olphactorius : Koku sonudur.
II. N. Opticus : Görme ile ilgilidir.
III. N.Oculomotorius : Göz kasları ve refleks ile ilgilidir.
IV. N.Trochlearis : Göz kasları ile ilgilidir.
V. N. Trigeminus : Yüz derisi ve çiğneme kaslarına dağılır.
VI. N. Abducens : Göz kasları ile ilgilidir.
VII. N. Facialis : Yüzün mimik kaslarını innerve eder.
VIII.N. Vestibulocochlearis : İşitme ve istikrar ile ilgilidir.
IX.N.Glossopharyngeus : Tat duyusunu alır.
X.N.Vagus : Karın ve Thoraks içi organlarına dağılan motor ve duyu kısımları vardır.
XI.N.Accessorius : Trapezius ve Sternomastoideus kaslarını innerve eder.
XII.N.Hypoglossus : Lisan kaslarına dağılır.
CEREBELLUM
Cerebellum, kafatası boşluğunun art kısmı içine oturmuş ve Cerebrum’dan Tentorium cerebelli ile ayrılmıştır. Ortada Vermis denilen, kıvrılmış bir kurda benzeyen kısım ile birleştirilmiş iki Hemisfer’den oluşmuştur. Dış yüzeyi enine seyreden birfazlaca paralel çizgilerle küçük enine katlantılara ayrılmıştır. Folia cerebelli ismi verilen bu katlantılar, Cerebellum yüzeyi boyunca kesilmeden devam ederler. Cortex cerebelli de bu yarıklardan içeri sokulduğu için, Median hatta yapılan bir sagittal kesitte beyaz cevher bir ağacın dallanması biçiminde görünür. Bu görünüşe Arbor vitae cerebelli (Beyiciğin Ömür Ağacı) denir.
Cerebellum’un işlevi kasların çalışmadaki uyumu sağlamaktadır. Cerebellum’un gelişme açısına bakılırsa kısımları, Archicerebellum, iç kulaktan gelen bilgilere göre kas tonusunda değişiklikler yaparak bedenin istikrarını ve göz hareketlerini ayarlar. Nispeten yeni kısımları (Paleocerebellum) bütün bedendeki kas ve tendonlardan Proprioseptif dokunma ve basınç duyularını alır. Yanıtlarıyla kas tonusunu değiştirerek harekette sinerjik etkiyi düzenler. Hareketlerin istenilen sistem ortasında yapılabilmesi için bu tesir epey kıymetlidir. Yeni kısımlar Neocerebellum hareketlerin yumuşak istenilen tertip ortasında, koordineli olarak çalışmasını sağlar. Cerebellum olmadan, kasların kasılmasında bir düzensizlik ortaya çıkar. özetlemek gerekirsesı Cerebellum, direkt doğruya kasa buyruk vermemesine rağmen, motor merkezlerin buyruklarını değiştirerek yahut bir daha düzenleyerek hareketlerin ahenk ortasında yapılmasını sağlar.
MEDULLA SPINALIS
Vertebral kanal içerisinde, Foramen magmun ile L-2. vertebra içinde Medulla oblangata’nın devamı olarak uzanır. Yaklaşık 45 cm uzunluğundadır.
Conus medullalaris denilen koni halinde bir uç ile sonlanır. Bu koninin ucundan Filum terminale denilen bir fibröz iplik 1.Coxygeal segmentin ardına yapışır.
Medulla spinalis 31 segment içerir. Her segment bir çift spinal sonun çıktığı bölgedir.
Medulla spinalis düz bir silindir halinde değildir. C-3. – T-2. segmentler içinde Intumescentia cervicalis T-9. Conus medullaris içinde Intumescentia lumbosacralis denilen iki besbelli kalınlaşma gösterir.
Medulla spinalis’te gri cevher içte, beyaz cevher dışta yerleşmiştir. Kesitlerde gri cevher H harfi biçiminde görülür. H’nin ön kollarına Cornu anterior – Ön boynuz, art kollarına Cornu posterior – Art boynuz denir.
Gri cevher bütün Medulla spinalis boyunca, sütun formlu bir kitle oluşturur. Bu niçinle Columna terimi de kullanılabilir.
Ön boynuzda kasları innerve eden motor hücreler, art boynuzda ise duyu hücreleri bulunur. Motor ve duyu hücrelerinden başlayan lifler bir Radix anterior-Ön kök ve Radix porterior-Arka kök yaparlar. Ön ve art köklerin Foramen intervertebralis haricinde birleşmesiyle spinal hudut oluşur. Bu niçinle bir spinal hudutta hem motor birebir vakitte duyu lifleri bir ortada yer alır.
Art kök üzerinde her bir spinal hudut için bir spinal gangliyonda yaparlar (Bell-Magendie Kanunu). Cornu anterior ve Posterior enine bir gri cevher kitlesi ile birleştirilmişlerdir. Bu gri cevher kitlesinin önünde beyindeki ventrikülleri temsil eden Canalis centralis bulunur.
Beyaz cevher, uzunlamasına seyreden hudut lifleri tarafınca oluşturulmuştur.
1.Funiculus anterior,
2.Funiculus posterior,
3.Funiculus leteralis olmak üzere üç kordon halinde düzenlenmiştir.
Aşağıdan üste gerçek gitgide yeni liflerin eklenmesiyle beyaz cevherin ölçüsü artar. Bu niçinle Medulla spnalis’in servikal segmentlerinde sakral segmentlere göre daha fazla beyaz cevher vardır.
M.S.S. ortasında birebir yerden başlayan, tıpkı seyri gösteren ve tıpkı merkezlerde sonlanan lif demetlerine Tractus yahut Fasciculus denir. Medulla spinalis’in temel fonksiyonlarından biri Ascendens – Yükselen ve Descendens -inen Traktuslar aracılığıyla motor ve duygusal ayrıntıları bebir daha yahut kaslara iletmektedir. İkinci değerli fonksiyonu Reflekslerin düzenlenmesidir. Medulla spinalis’ten yükselen lifler duyu yollarıdır. Bu yollar Piramidal Medulla spinalis’e istemli hareketleri başlatan impulsları taşırlar. Ekstremite’lerin distal kısımlarındaki ince ve marifetli hareketleri denetim ederler.
Bu yolların zedelenmesinde (Üst motor nöron felci) bu hareketler kaybolur. Alt motor nöron zedelenmesi kas ve hudut kontağı kesildiği için Refleks ve istemli bütün hareketler kaybolur. Kas tonusu kaybolur ve kas kısa vakitte Atrofi’ye uğrar.
Medulla spinalis’e üst merkezlerden, Piramidal yollar haricinde inen lifler Ekstrapiramidal yolları yaparlar. Bu yollar içerisinde Bazal gangliyonların da yer aldığı Ekstrapiramidal sistem ile ilgilidir. Ekstrapiramidal sistem, evvel serebral korteksin sayesinde öğrenilmiş sonrasındasında otomatik hale gelmiş (Stereotip) hareketlerin denetimini yapar. Korteks bu hareketlere lakin gerekli olduğu vakit karışıp taraflarını değiştirir. Örneğin bir atlet yapacağı hareketi birfazlaca sefer yenidenlayarak, bu hareketin otomatik hale gelmesini sağlayabilir. Fakat koşu sırasında ayak anlaşılmadık bir yüzeye bastığında korteks işe derhal müdahale ederek ayağın konumunun düzeltilmesini sağlar.
Medulla spinalis gövde ve ekstremite kaslarını denetim eden refleks merkezi olarak da iş görür. Bu refleks merkezleri ile beyin merkezleri içinde irtibat sağlayan yollar Medulla spinalis’ten geçer.
MEDULLA SPINALIS KLİNİK BİLGİ
1. Vertebral kolon kırık ve çıkıklarında yahut disk fıtıklarında en büyük tehlike M. spinalis’in zedelenmesidir. Zedelenmenin durumuna göre, zedelenme seviyesinin altında kalan beden kısımlarında kalıcı yahut süreksiz felçler, duyu kayıpları yahut ağrı duyusu semptomları görülebilir.
2. M.S.S. ve hudut kökleri Beyin-omurilik sıvısı (B.O.S.-Liquor Cerebrospinalis) ismi verilen bir sıvının ortasında yüzer durumdadır. Kimi hastalıklarda tahlil yahut öbür gayelerle bu sıvı iğne ile alınır. Sıvının alınma sürecine Lumbal ponksiyon denir. M. spinalis’in alt ucu L-1. Vertabra’nın altında sonlandığı için Lumbal ponksiyon bu vertabra seviyesinin daha altından yapılır. Çoklukla L-3. – L-4. yahut L-4.- L-5. Vertabra’ların spinal çıkıntıları içinden, Ligamentum flavum delinerek girilir. Bu durumda iğne Cauda equina’yı oluşturan hudut kökleri ortasına gireceği için M. spinalis’i zedeleme imkanı yoktur.
Hastanın ansızın şoka girerek düşme mümkünlüğü da göz önüne alınarak bu süreç, hastayı düz bir yerde yan yatırıp beli Fleksiyon durumunda iken yapılmalıdır.
Omurga kırıklarında yaralının sedyeye alınması kıymetlidir. Servikal vertebra kırıklarında baş ve boyun kımıldamayacak halde tespit edilmelidir. Başa asla Fleksiyon yaptırılmamalıdır. Hasta sert ve düz tabanlı bir sedyeye sırt üstü yatırılmalı ve servikal kurvaturun altında yavaşça bir takviye (Kumaş, Gömlek, Ceket. vb. ) konulmalıdır.
Torakal ve Lumbal bölge kırıklarında gövdeye ve bele asla fleksiyon yaptırılmamalı, hasta sert tabanlı düz bir sedyeye, sırtüstü nötr durumda yatırılmalıdır. Bel kurvaturu altına yavaşça bir dayanak malzeme konulmalıdır.
SPİNAL SONLAR – PERİFERİK HUDUT SİSTEMİ
Medulla spinalis’ten çıkış seviyelerine nazaran isimlendirilen 31 çift spinal hudut vardır. 1. çift Oksipiltal kemik ile Atlas içinden, başkaları Foramen intervertebralis’ten çıkarlar. Buna nazaran 8 çift Servikal, 12 çift Torakal, 5 çift Lumbal, 5 çift Sakral ve 1 çift Koksigeal spinal hudut vardır. Daha evvel de değinildiği üzere bir spinal hudut hem duyu birebir vakitte motor lifler içerir.
Torakolumbal ve Sakral bölgeden çıkan hudutlarda otonom lifler de bulunur.
Lumbal, Sakral ve Koksigeal sonlar Medulla spinalis’in alt ucundan her biri kendi çıkış deliklerine ulaşmak üzere aşağıya gerçek inerler. Bu, sonların At kuyruğu halinde görünmesine yol açar. Bu görünüşe Cauda equina denir. Bir spinal hudut bağ dokusundan yapılmış bir kılıf ile sarılmıştır. Buna Epineurium denir. Sonu oluşturan Fasiküller Perineurium, bir tek hudut lifi Endoneurium ile sarılmıştır. Spinal hudutlar gaye organa varmadan evvel birtakım bölgelerde ağlar oluştururlar. Bu ağlara Pleksus ismi verilir. Uzunluğunda Plexus cervicalis’i yapan sonlar boynun deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus brachialis’i yapan spinal sonlar üst ekstremiteye dağılırlar. Pleksus brachialis, Axilla (koltuk altı) bölgesinde uzanır. Bu Pleksus’tan çıkan N. radialis (Radial sinir) el bileği ve parmağa Ekstensiyon yaptıran kaslara dağılır. N. medianus (Median sinir) ile N. ulnaris (Ulnar sinir) el bileği ve parmaklara Fleksiyon yaptıran kaslara dağılır. N. axillaris (Aksillar sinir) omuzu hareket ettiren kaslara dağılır. N. musculocutaneous (Muskulokuteneus siniri) omuz eklemine Fleksiyon yaptıran M. coracobrachialis ile dirsek eklemine Fleksiyon yaptıran M. biceps brachii’ye dağılır. Bu sonlar hem de üst ekstremitenin derisinden duyu taşırlar.
Torakal hudutlar bir Pleksus oluşturmazlar. Her bir torakal spinal hudut kendi düzeyindeki interkostal aralıkta interkostal kaslar içinde seyreder. Bu sonlar toraks ve karın duvarı deri ve kaslarına dağılırlar.
Plexus lumbalis’ten (Lumbal pleksus) çıkan N. femoralis (Femoral sinir) diz eklemine kadar uzayan M. quadriceps femoris’e dağılır. N. obturatorius (Obturator sinir) ise uyluğun Adduktor kaslarına dağılır.
Plexus sacralis’in (Sakral pleksus) N. ischiadicus (Siyatik siniri) ismi verilen kalın bir kolu ve daha küçük Gluteal hudut kolları vardır. Gluteal hudutlar, Gluteal kaslara dağılırlar. Siyatik hududu, N. peroneus communis ve N. tibialis’in birleşmesinden oluşmuştur. N. peroneus communis, Fibula boynunun art kısmında yüzeyselleşir. Burada basitçe palpe edilebilir. Bu hudut ayağın Dorsifleksiyon ve Eversiyonunu yöneten kas kümelerini innerve eder. Alt ekstremite ve Pelvis’in deri alanlarının duyusu Lumbal ve Sakral Pleksus sonları tarafınca taşınır. N. tibialis uylukta Hamstring kümesi kaslar ile bacakta M. popliteus, M. plantaris, M. gastrocnemius, M. soleus, M. tibialis posterior, M. fleksor digitorum longus, M. fleksor hallucis longus ve ayak tabanındaki bütün kısa kasları innerve eder. Bu niçinle N. Tibialis, ayağın ve parmakların Plantarfleksiyon ve inversiyon hareketlerini yönetir. Uyluktaki dağılımı ile yürüyüş sırasındaki kalça Ekstensiyonu ve dizin Fleksiyonunu yönetir.
NERVUS ISCHIADICUS (PLEXUS ISCHIADICUS) KLİNİK BİLGİ
1. Siyatik sonun büyüklüğü niçiniyle zedelenmesi epeyce kolaydır. Disk fıtıkları, Kalçanın kırık ve çıkıkları, Doğum sırsında bebek bacaklarının Traksiyonu, Pelvis tümörleri, Delici faydalanmalar, Gluteal bölgeye yanılgılı ilaç enjeksiyonları ve çeşitli hudut iltihapları Siyatik siniri’ni tutabilir.
Sonun tam kesisinde N. tibialis ve N.peroneus’lardan innerve olan Hamstring kasları (But kasları) bütün bacak ve ayak kasları felce uğrarlar. Aşil refleksi ve Babinski refleksi kaybolur. Ancak Siyatik sonu sıklıkla kısmi felçlere uğrar.
2. Siyatik tabiri, Siyatik hudut dağılım alanındaki yaygın ağrıyı tanımlamak için kullanılır. Ağrı Gluteal bölge bilhassa iç kısmında, uyluğun art bölgesi, bacağın ve ayağın iç kısmını kapsar.
Siyatik sıklıkla, sonun dorsal yahut ventral köklerinden bir yahut bir kaçının baskı altında kalması kararı gelişir. Şayet tek bir kök baskı altında ise ağrı sadece o segmentin innervasyon alanına akseder. Örneğin, L-5 – S-1 içindeki bir Disk fıtığı S-1. kökleri baskıya alır. Bu durumda ağrı uyluğun art, bacağın arka-dış bölümlerine yayılır.
3. M. biceps femoris’in uzun başı N. tibalis, kısa başı N. peroneus communis’ten innerve olduğu için başları farklı ayrı zedelenebilir.
4.Patrick F-ab-er-e işareti: Ağrılı ekstremitenin topuğu, ekstensiyondaki karşı dizin üstüne konur. Hasta diz bu konumda yatağa hakikat bastırılamaz. özetlemek gerekirse bu dizin Fleksiyon + Abduksiyon + Dış Rotasyon + Ekstensiyon teşebbüslerinde şiddetli ağrı olur. Bu işaret bize kalça ekleminde bir hastalık olduğunu gösterir. Siyatik de F-ab-er-e hareketi ağrısız olarak yapılabilir.
5.Laseque işareti: Sırt üstü yatan bir hasta, dizi Ekstensiyonda iken kalçasına Fleksiyon yaptırarak Ekstremiteyi üst kaldırırsa, bütün Siyatik hudut dağılımı bölgelerinde yaygın ağrıdan şikayet eder Bu ağrı Siyatik hudut hastalığının işaretidir.
OTONOM – SEMPATİK HUDUT SİSTEMİ
Otonom hudut sistemi bedenin istem dışı çalışan kaslarını innerve eden hudut sistemi kısmıdır. Bezlerin salgı yapmasını ve iç organların hareketlerini de denetim eder.
Otonom hudut sisteminde Sempatik hudut sistemi ve Parasempatik hudut sistemi olmak üzere iki kısım vardır.
Otonom hudut hücreleri Beyin kökü ve Medulla spinalis’te yerleşmiştirler. Akson’lar Medulla spinalis ve Beyin kökünü Periferik hudutlar olarak terk ederler.
Parasempatik ve Sempatik tüm Otonomik ihtarım, Sinaps yapan iki nöronla gerçekleşir.
Bunlar, Pregangliyonik nöron ve Gangliyonik nöron’dur. Pregangliyonik nöron M.S.S. ortasındadır. Akson’una Preganglionik lif denir. Gangliyon nöronu M.S.S. haricinde bulunan bir Otonom gangliyon’un ortasındadır. Akson’una Postgangliyonik lif denir.
Merkezi hudut sistemi ile Viseral organlar içinde yer alan Efferent periferik yol üstündeki hudut hücresi kümelerine Otonom gangliyonlar denir. Buradaki hücreler Beyin ve Medulla spinalis’ten gelen Otonom liflerle sinaps yaparlar. Kendi aksonlarını ise visseral organlara gönderirler.
Otonom ganglionlar bedende 3 biçimde dağılmışlardır.
1.Paravertebral ganglionlar, Columna vertebralis’in ön-yan kısımlarında, segmental olarak sıralanmışlardır. Bu gangliyonlar birbirlerine Longitudinal liflerle bağlanırlar ve Columna vertebralis’in iki yanında Truncus symphaticus’ları oluştururlar.
2.Prevertebral ganglionlar, Aorta abdominalis ve büyük kısımları etrafında yer almış gangliyonlardır.
3.Terminal ganglionlar, Sadece Parasempatik gangliyonlardır. Bunlar innerve edilen organın ortasında yahut çabucak bitişiğinde yer alırlar.
Otonom hudut sistemi 3 ana kısımdan çıkar
1.Kraniyal kısım buradan Okulomotor, Fasiyal, Glossofaringeus ve Vagus sonları ortasındaki Pregangliyonik visseral motor lifler çıkarlar. Bu lifler Terminal gangliyonlarda Sinaps yaptıktan daha sonra amaç organa masraflar. Bu kısım Parasempatiktir.
2.Thoraco-lumbal kısım T-1–L-2 içindeki segmentlerden çıkarlar ve Trunkus sempatikatus’a girerler, ya Prevertebral yahut Paravertebral gangliyonlarda Sinaps yaparlar. Sinaps’tan daha sonra amaç organa sarfiyatlar. Bu kısım Sempatiktir.
3.Sakral kısım S-2, S-3, S-4 seviyelerinden Medulla spinalis’ten çıkarlar. Pelvis organları ile ilgili Pre-vertebral gangliyonlarda Sinaps yapıp amaç organa masraflar. Bu kısım Parasempatiktir.
Organların birçok ikili otonomik innervesyona sahiptir. Bu ikili innervasyonun tesirleri zıttır. Fakat tertipli çalışırlar. Bu otonomik innervasyon organ ve bezleri olağan aktiflikte tutan zayıf impulslar gönderirler.
Gerilimli durumlarda sempatik impulslar daha kuvvetli olur ve organlarla bezler gerilim ortamına tepki gösterirler. Gerilim ortamı düzeldiği ve organ işlevleri olağana döndüğü vakit Parasempatik sistem aktif duruma geçer.
Fazla efor harcandığında ya da tasa ve dehşete düşüldüğünde kalp atım suratı artar. Koroner damarlar iskelet kas damarlı ve bronchiol’ler genişler. Karaciğer Glukojen’den daha fazla glukoz üretir.
Derideki küçük Arterioller, vasokonstriktör ve kan basıncı artar. Yüz sararır, ancak kaslar ve beyin daha fazla oksijen harcayarak bireyi hem fizikî tıpkı vakitte zihinsel harekete hazırlar. beraberinde göz pupillaları genişler, kıllar dikleşir ve ter bezleri daha fazla ter üretir. Bu ortada barsak ve mide hareketleri ile sindirim özsuyu sekresyonu inhibe olur, ağız kurur. Bu sempatik hudut sisteminin tesiridir. Bir hücum, savunma, dövüşme ve koşma üzere durumlarda açığa çıkar.
Gerilim durumu bittikten daha sonra, Parasempatik hudut sistemi olayları olağana döndürür. Sindirim organları daha fazla kan alır, bezler salgılarını artırır ve boşaltım organları yine işlevlerini başlatır. Kalp atımı suratı ve kan basıncı düşer. tekrar sakinlik durumuna dönülür.
OTONOM – SEMPATİK HUDUT SİSTEMİ KLİNİK BİLGİ
1. Sempatik zincirlerin Ekstraperitoneal yağ dokusu ortasında yerleşmeleri niçiniyle bunlara cerrahi teşebbüs Lateral ekstraperitoneal yaklaşımla olur. Psoas kasının iç kenarına ulaşmak için Periton öne-içe hakikat kaldırılır. Sol zincir Aorta (kimi vakit de Persistent sol vena cava) ile örtülüdür. Sağ zincir V. cava inferior ile örtülüdür. Bu oluşumlar içe hakikat Retrakte edilir. Gangliyonlar yağ dokusu ve lenf düğümleri ile gizlenmişlerdir.
2. Ganliyonlar epeyce varyasyonlar gösterdiği için ayırt edilmeleri en uygunu Ramus communicantes’lerinden yapılır. Pregangliyonik lifler içeren en alt Ramus bir gangliyonun ayırt edilmesi için anahtar olarak kullanılır. L-2. hudut Pregangliyonik lif içeren en alt sinirdir. Şayet sempatik zincir onu L-2 lere bağlayan Ramus’un altından kesilirse alt ekstremite sempatikleri felce uğrayacaktır.
3. Torakoabdominal sonların uçları rektus kılıfına girerken Linea semilunaris’i dik olarak çaprazlar. O bakımdan Linea semilunaris boyunca ensizyon yapılırsa bu hudutların uçları kesilir ve M. rektus’un o b