Senim Tanay Karakuş – Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – ‘Geri dönüşü olmayan, ilerleyici kronik bir hastalık’ olarak nitelendirilen ve en sık rastlanan demans tipi olan Alzheimer hastalığı, tüm dünyada süratle artış gösteriyor. Bu artışla birlikte Alzheimer üzerine yapılan çalışmalar da hızlanmış durumda. Her ay dünyaca ünlü bilim mecmuaları yapılan araştırmaların sonuçlarını paylaşıyor. Nöroloji Uzmanı Dr. Sevda Sarıkaya da son günlerde paylaştığı tweet serileriyle bu sonuçları yorumlayarak dikkatleri üzerine çekti. yıllardır demans alanında sayısız çalışma yürüten Dr. Sevda Sarıkaya Alzheimer hastalığıyla ilgili merak edilen, bilinmeyen, yanlış bilinen bir fazlaca noktaya ışık tutan bir doktor. “Alzheimer Okulu” isimli bir toplumsal sorumluluk projesi bulunan ve şimdilerde çalışmalarını ABD’de devam ettiren Sarıkaya ile Alzheimer ve Kovid-19 içindeki ilgiden, kan testiyle Alzheimer’ın teşhisine uzanan kapsamlı bir söyleşi gerçekleştirdik.
KOVİD-19 HAFIZAYI VURDU ANCAK NASIL?
Bilhassa Kovid-19 daha sonrası gelişen unutkanlık, odaklanamama, beyin sisi olarak söz edilen zahmetlerden şikayetçi olan dünya üzerinde yüz binlerce kişi var. Kovid-19 hastalığı beynimizi nasıl tahrip etti?
Hastalığın birinci başladığı vakit içinderdan beri Kovid’in hafızayı etkilediğini biliyorduk, anlamıştık. Lakin bunu nasıl yaptığı konusunda rastgele bir bilgimiz yoktu. sebebi anlamak için birtakım çalışmalar yapıldı. Şu ana kadar en açıklayıcı olanı da geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Zira bu çalışma Kovid-19 yüzünden ölen 10 kişinin beyninin otopsi incelenmesi yapıldı. Kovid-19 hastalarının beyninde tıpkı Alzheimer hastalığı ve birtakım öteki demans tiplerinde olduğu üzere tau yumaklarının (anormal katlanmış bir protein formatı) birikmiş olduğu görüldü. Kovid’de hasarlanan ‘ryanodine’ ismi verilen reseptörler var. Bu reseptörler temel olarak akciğer ve kalpte bulunuyor. Beyinde de bu reseptörlerin varlığı tespit edilmiş. Bu reseptörlerin işlevinin bozulması, hücrelere fazla kalsiyum geçişine ve vefatına niye oluyor. Kovid’de oluşan unutkanlığın niçininin bu olduğu düşünülüyor. Unutkanlıkların bir kısmının düzeldiğini görülürken, kimi şahıslarda aylarca sürebiliyor hatta 1 yıl daha sonra bile devam edeni var. İlerleyen vakitte bu şahısları takip ederek daha net bilgiler elde edeceğiz.
‘KOVİD-19’DA OLUŞAN HASAR ALZHEIMER’DAN FARKLI’
“Kovid-19 sürecinde yaşananlar Alzheimer hastalığını tetikleyebilir” diyebilir miyiz?
Az evvel bahsetmiş olduğum çalışma bu. Küçük bir çalışma lakin şu an için en net bilgiyi veren bu çalışmadır diyebiliriz. Daha büyük çalışmalar akabinde kesinlikle gelecek. Beyinde tau yumaklarının birikmesi ileride bu hastalarda Alzheimer gelişme riskinin epey beklenen bir durum olduğunu gösteriyor. Bu açıdan öteki çalışmalar planlandı, daha fazlası da planlanacak. Kovid-19’da oluşan beyin hasarında Alzheimer’dan farklı bir durum da var. Alzheimer hastalığında tau yumakları yalnızca beyinde birikir lakin Kovid-19’dan ölen hastaların hem beyin birebir vakitte beyinciklerinde -serebellum dediğimiz beynin ardındaki istikrar organımız- tau yumakları bulunuyor. Bu da Kovid-19’un niye olduğu istikrar sorunlarını açıklıyor.
‘UMUT VERİCİ ÇALIŞMALAR VAR’
Kovid-19’un yol açtığı unutkanlığı ortadan kaldırmak için bir ilaç geliştirildiği söyleniyor. Pekala bu ilaç, Alzheimer tedavisiyle ilgili birtakım yeniliklere de taban hazırlayabilir mi?
Sorunuz epey hoş ve yerinde. Ryanodine reseptörlerinin hasarına bağlı gelişen miyopatinin tedavisi için bir ilaç üzerinde çalışılıyor. Ne tesadüf ki Kovid-19’da da bu reseptörler bozuluyor. Bu reseptörlerin hasarına bağlı tau yumakları birikiyor. Daha evvel yapılmış birkaç çalışma ryanodine resptörlerinin Alzheimer hastalığında bozulduğunu göstermişti. Tahminen de bu vesileyle Alzheimer tedavisinde bir gelişme yaşayacağız, epeyce heyecan verici. Bu yapılan çalışmanın tartışma kısmında vurguladıkları, miyopati için geliştirilen ARM210 isimli molekülün Kovid-19’a bağlı unutkanlığın tedavisinde kullanılabilme mümkünlüğü. Kim bilir tahminen Alzheimer tedavisinde de kullanılır. Tüm oklar o istikameti gösteriyor. Fakat kimi vakit tıpta iki sefer iki dört etmiyor. Yapılan çalışmaları takip edip goreceğiz.
‘DEMANSTA RUTİNİ DEVAM ETTİRMEK GEREK’
Pandemi periyodunda Alzheimer ve demanslara bağlı vefat oranlarında yüzde 16’lık bir artış yaşandı. Bilhassa hasta yakınlarına hastaları için neler önerirsiniz?
bu vakitte dışarı çıkma yasaklarından en çok etkilenen küme ileri yaşlılar oldu. Demans hastalarının da genelde yaşları ileri. Demansta hastalığın yavaş seyretmesi için toplumsal etkileşim epeyce değerli. Hastalar bu vakitte fazlaca izole oldular. Meskenlerine kimse gelemedi, onlar dışarı çıkamadı. Bir de demans hastalarında rutini devam ettirmek fazlaca kıymetli. Hastaların rutini bozuldu; meskenin nizamı değişti, torunlar okula gidemedi, meskendeki dinamikler değişti ve gerginlikler arttı. Bunların hepsi hastalığın gidişini hızlandırıyor. Ayrıyeten Kovid’e bağlı vefat oranı da yaşla bir arada artıyor. Bütün bunların kombinasyonunda demans hastalarında vefatlar artış gösterdi.
‘HER HASTA İÇİN SOHBETİ ÖNERİYORUM’
En sık duyduğumuz tavsiyeler içinde ‘zihinsel aktivite’ yer alıyor. En sade anlatımla yapılması gerekenler neler?
Evet, bu zihinsel aktivite konusuna değinmeniz de hoş oldu zira epeyce kalıplaşmış kimi telaffuzlar var. Onların her şeyden daha fazla tesirli olduğu düşünülüyor. yıllardır her röportajda söylenen ‘bulmaca çözmek’ üzere. elbette çözebilirsiniz fakat onun kadar hatta daha da tesirli birfazlaca yol var. her insanın ilgi alanları farklıdır. Keyif alınarak yapılan aktivitelerin bebir daha yararı daha yüksektir. Hastalar için konuşuyorsak durum biraz farklı. Hastalara mevcut yetileri çerçevesinde bir şeyler yaptırmak gerek. Ben her hasta için kesinlikle sohbeti öneriyorum. Sohbet süper bir zihin idmanıdır hastalar için. Bilhassa güzellerine giden hususlar hakkında, sevinçli yapılan sohbet gibisi yoktur. Ayrıyeten sohbet içerisinde biroldukça bilgiyi etkin tutabilirsiniz. Sohbet ortasında yeni olayları aktarabilirsiniz. Hastanın durumu epeyce ileriyse mevsimi, günü, yılı sohbet içerisinde bir mevzuya bağlayarak söyleyebilirsiniz. Lütfen ‘Bugün günlerden ne? Hangi yıldayız?’ üzere sorulardan kaçının. Hastada daha epey korku yaratırsınız. Onun yerine ‘Aaa bak çarşamba da ne çabuk geldi. Yarın da perşembe pazarı var aklımızda olsun da alınacaklar var’ üzere. Asla hastayı test ediyor üzere davranmayın.
bir arada boyama aktivitesi ya da çeşitli hobiler yapabilirsiniz. Lakin bunu bir daha tıpkı metotla yapın. “Anneciğim/babacığım arkadaşlarım boyama yapmaya başlamış. Çok düzgün geliyormuş ve gerilimi alıyormuş. Ben başladım. Bana eşlik eder misin? Çok eğlenceli olur” ya da siz ne yapıyorsanız size yardım edebilir. Örneğin yemek yapıyorsunuz, verin eline fasulyeyi kırsın ancak bunu bir daha “Anneciğim sen hayli hoş kırıyorsun, ben senin üzere yapamıyorum. Yardım eder misin?” üzere yapın. Yaptıracağınız antrenmanlar epey çeşitli ve hastanızın ilgi alanına nazaran değişir. Yaratıcılığınızı kesinlikle kullanın.
‘150’NİN ÜZERİNDE MOLEKÜL ÇALIŞILIYOR’
Alzheimer tedavisinde bizi neler bekliyor? Hastaların beyinlerinde biriken proteinlerin durumuna bakılırsa özelleşmiş tedaviler yakın vakitte devreye girecek mi?
Biliyorsunuz, haziran ayında yeni onay alan bir molekülümüz oldu. Birebir firmanın bir öteki ilacı da yolda. Birinci ilaçta yan tesirler istenmeyen boyuttaydı. Yeni gelecek olanda bunun az olması bekleniyor. Şu anda beta amiloid plakları üzerine çalışan ilaçlar sırada. Ben tau üzerine çalışanlardan da fazlaca ümitliyim. 150’nin üzerinde molekül çalışılıyor. bakılırsaceğiz bakalım. Ben yeni gelişmelerden umutluyum. Lakin çalışılan moleküller daima erken evre ya da çabucak hemen hasta olmayanlar üzerine. Zira bir kere nöronlarda büyük kayıp yaşandığında telafisi sıkıntı oluyor. Bizim hastalarımıza yetişmeyebilir ama bizlere yetişecek en azından.
‘HOLLYWOOD UZMAN NÖROLOGLARDAN DANIŞMANLIK ALIYOR’
Alzheimer’lı karakterlere son periyotta dizilerde, sinemalarda daha fazla rastlanır oldu. Sizce ekran önünde neler yanlışsız aktarılamıyor?
Hoş üretimler var lakin ben şimdiye kadar hastalığı büsbütün gerçek portre eden bir tane Türk üretimi sinemaya, diziye rastlayamadım. Harika oyuncular oynuyor. Senaryoda yanlış yazılanlar yüzünden hastalık topluma hakikat aktarılamıyor. Son devirde epey ses getiren, benim de epey beğendiğim bir üretimdeki demans hastası büsbütün şizofreni üzere portre edilmiş. Burada sorun şuradan kaynaklanıyor. Şizofrenide de paranoid hezeyan görünür demansta da, şizofreni psikozdur demansta da psikotik semptomlar görülür. Her birinde görülme formu farklıdır. Hatta Lewy cisimcikli demansta görülen paranoid hezeyanla Alzheimer tipi demansta görülen bile birebir değildir. Sanıyorlar ki karakteri rastgele bir psikiyatrist ya da bir nöroloğa danışırsam kâfi. Hayır o denli değil, bu epey özel bir alan. Hollywood üretimlerinde demans üzerine çalışan nörologlardan danışmanlık alınıyor. Alzheimer konusunu işleyen iki sinema Oscar aldı esasen. Ben şimdiye kadar bana danışan hiç bir senaristi çevirmedim. 2010’ların başında bana daha epey danışıyorlardı. 2015’den daha sonra fazlaca azaldı. Sinema dalındaki zorlukları bilmiyorum. Bir hastalıkla ilgili sinema yapılıyorsa sağlam bir profesyonel danışmanlık gerekli.
‘PANDEMİNİN TESİR ETMEDİĞİ TEK BİR KÜME YOK’
Pandeminin akıl sıhhatimiz üstündeki tesirleri de yadsınamayacak bir oranda artış gösterdi. Depresyon, anksiyete bozukluğu bu listede başı çekiyor. Bu artışın uzun ve kısa vadede nörolojik hastalıklara tesiri nasıl olacak?
bir daha The Lancet’de yayımlanan bir çalışmada depresyon oranının yüzde 28, anksiyete bozukluğu oranının yüzde 26 arttığı saptanmış. Bayanlardaki artış erkeklere oranla iki kat fazlayken, en büyük tesir ergenlerde gözlenmiş. Ürkütücü sonuçlar bunlar. Pandeminin tesir etmediği bir tek küme yok. Toplumların mental sıhhatini koruyabilmek için özel çalışmalar yapılmalı. Tıpkı Koronavirüs Bilim Şurası üzere mental sıhhatle ilgili bir şura oluşturulması da o kadar değerli. Devletlerin önceliği olmalı. Kısa ya da uzun vadede ne üzere tesirleri olacak yaşayıp bakılırsaceğiz. Geleceğe yönelik söyleyeceğim her şey spekülasyona girer. Şunu fazlaca net söyleyebilirim ki şu anda görünen durum acil bir çalışma başlatılması gerektiğini gösteriyor. Bu bile kâfi.
‘ERKEN TEŞHİSTE KULLANILAN BİRİNCİ KAN TESTİ DEĞİL’
Alzheimer hastalığının erken teşhisinde kullanılmak üzere geliştirilen kan testi Avrupa’da onay aldı. Bu test Alzheimer’ın teşhisinde nasıl bir avantaj yaratacak?
Aslında bu test Alzheimer hastalığının erken teşhisinde çalışılan birinci kan testi değil. Bu hususta yapılmış birfazlaca çalışma var. Bu niçinle hususa açıklık getirmek isterim. örneğin 2020 yılında ABD’de Kaliforniya Üniversitesi, San Francisco’da yapılan çalışmada kanda p-tau ölçüsüne bakılarak, yüzde 100’e yakın oranda Alzheimer hastalığını tespit eden bir sistem bulundu. UCLA’de de kanda beta amiloid ölçüsüne bakarak tespit edilen bir çalışma yapıldı. Sonuçlar çok başarılı. Bunun üzere başarılı diğer çalışmalar da var. Bu testler geliştirilirken kanda bakılan parametreler, Alzheimer hastalığında beyinde biriken olağandışı katlantılı proteinlerin ölçüsü. Onay alan testte bakılan parametre p53 proteininin olağandışı varyantı.
‘ASIL EHEMMİYETİ İLAÇ BULUNDUĞUNDA ANLAŞILACAK’
Protein denilince beşerler yanlış anlayabiliyor. Burada bahsetmiş olduğumiz proteinler bedenin kendi ürettiği yanlışlı proteinler. Besinlerle aldığımız proteinlerle bağlı bir durum değil. niye bu olağandışı üretimin olduğunu anladığımız gün, tedaviyi de bulmuş olacağız aslına bakarsanız. Bahsi geçen testin özelliği, Alzheimer hastalığı için kullanım onayı alan birinci kan testi olması. Şu an için kullanım onayı Avrupa Birliği ülkeleri ve İngiltere’de alındı. Bu üzere erken teşhis testleri şu etapta yalnızca erken evre hastaları tespit etmemizde işe fayda. Asıl değeri ise hastalığın büsbütün düzgünleşmesini sağlayan ilaç bulunduğunda anlaşılacak. bu biçimde hayati olacak. Aslında bilindiği üzere Alzheimer hastalığı çabucak hemen bulgu vermeden 15-20 yıl evvel beyindeki değişimler başlıyor. Yani fazlaca evvelinde bilinebilir aslında. Lakin çabucak hemen kesin tedavisi bulunamayan bir hastalığı 15 yıl önce bilmek şu anda manalı değil. Tedavisi bulunduğunda hayli manalı hale gelecek. Hastalık gelişmeden bu testler ile tespit edilen bireylere uygulanan tedaviyle hastalığın büsbütün önüne geçilmiş olacak.
‘HASTALIĞI DURDURMASA BİLE YAVAŞLATMASI ÖNEMLİ’
Testin başta Türkiye’de olmak üzere uygulanması niye değerli?
Alzheimer hastalığının erken tanısı zordur. Bunun sebebi erken evrelerde hastaların birfazlaca işi kendileri yapabilmeleri, kendilerinde yavaşça bir dert hissedip doktora başvurduklarında ise ilgili uzman tarafınca değerlendirilme ihtimallerinin epeyce düşük olması. Erken evre demans teşhisini genel nörolog bile koymakta zorlanabilir. Demans üzerine çalışan spesifiye nöroloji/psikiyatri uzmanları kıymetlendirmeli. Bu bütün dünyada bu biçimdeyken, Türkiye’de demans alanında uzman sayısı bir elin parmak sayısını geçmeyeceğinden neredeyse imkânsız üzere.
ABD’de bile geçen gün katıldığım bir görüşmede atipik demans ve erken evre demans teşhislerinde yaşanan badirelerin, demans alanında çalışan uzman yetersizliğinden kaynaklandığından bahsedildi. Bunu da ünlü aktör Robin Williams’ın -Lewy Body demans hastasıydı- geç teşhis aldığını anlatan eşinin konuşması üzerine belirttiler. Robin Williams’ın eşi konuşurken Türkiye’de geç ya da yanlış teşhis alarak gelen hastalarım geldi aklıma. Burada da tıpkı şeyler yaşanıyor yani. Erken teşhis hayli zordur lakin artık kolay hale gelecek. Bir kan testi ile bakılıp teşhisten emin olunabilecek. Bu büyük bir rahatlık. Hem hasta yakınlarının ileride oluşabilecek durumlara karşı hazırlıklı olması, süreci düşüncesiz ve rahat geçirebilmek için alınabilecek önlemlerin alınması birebir vakitte mevcut ilaçların erken başlanarak tedavi aktifliğinin artırılması üzere faydaları olacaktır. Burada bir şeyi yine belirtme gereksinimi duyuyorum. Mevcut demans ilaçları hastalığı durdurmuyor, yalnızca yavaşlatıyor. Birtakım beşerler bunu önemsemiyor. Lakin anneniz ya da babanız hasta olduğunda, hastalığın durmasa bile yavaşlamasının ne kadar kıymetli olduğunu anlarsınız.
‘HER İSTEYENE UYGULANMAYACAK’
Test, her isteyene uygulanacak mı yoksa risk faktörü mü gözetilecek?
Hayır, her isteyene uygulanmayacak. Bu etik bir dert yaratır. Belirttiğim üzere bu testlerle hastalık oluşmadan 10-15 yıl öncesine kadar bilebilirsiniz. Onay alan testte 5-6 yıl öncesine kadar hastalığın büyük doğrulukla saptanabildiğini belirtiliyor. Lakin verilen onay yalnızca hastalık kuşkusu olanlar için. Zira çabucak hemen kesin devası olmayan bir hastalığın tarama testi ile öncesinden saptanmasının manası yok. Bu bireye daha fazla badire getirebilir. Devası olmayan genetik hastalıklarda (demansın birtakım tipleri de öyle) kişinin isteğiyle gibisi testler yapılabiliyor. Lakin öncesinde genetik danışmanlık alma şartı var. örneğin Huntington hasta yakınlarına biz bunu sık yaparız. Demans hastalarının pür genetik geçişli olanlarında da bunu uygularız. Tahminen bu biçimde bir düzenleme yapılabilir. Tarama testi olarak değil de bunu bilmek isteyenler için aşikâr bir danışmanlık prosedüründen geçtikten daha sonra bu testler uygulanabilir.
Test ile 5-6 yıl evvelden hastalığa yakalanıp yakalanmayacağınız belirlenecek. Erken teşhis bize erken tedavi için de bir umut olacak mı?
Dediğim üzere şu an için bu türlü uygulanamaz. Tahminen bilmek isteyenler için özel bir prosedür belirlenir o başka bir husus. Tedavide umut değil de tedavi bulunduğunda uygulayacağımız şahısları saptamak açısından epeyce kıymetli bir hale gelecek. aslına bakarsanız erken teşhis ve tedavi çalışmaları birlikte yürütülmeli. Kesin tedavi bulunduğunda erken teşhis hayati hale gelecek. Zira hastalık ilerledikten daha sonra bir şey yapmanız pek mümkün değil.
KOVİD-19 HAFIZAYI VURDU ANCAK NASIL?
Bilhassa Kovid-19 daha sonrası gelişen unutkanlık, odaklanamama, beyin sisi olarak söz edilen zahmetlerden şikayetçi olan dünya üzerinde yüz binlerce kişi var. Kovid-19 hastalığı beynimizi nasıl tahrip etti?
Hastalığın birinci başladığı vakit içinderdan beri Kovid’in hafızayı etkilediğini biliyorduk, anlamıştık. Lakin bunu nasıl yaptığı konusunda rastgele bir bilgimiz yoktu. sebebi anlamak için birtakım çalışmalar yapıldı. Şu ana kadar en açıklayıcı olanı da geçtiğimiz günlerde yayımlandı. Zira bu çalışma Kovid-19 yüzünden ölen 10 kişinin beyninin otopsi incelenmesi yapıldı. Kovid-19 hastalarının beyninde tıpkı Alzheimer hastalığı ve birtakım öteki demans tiplerinde olduğu üzere tau yumaklarının (anormal katlanmış bir protein formatı) birikmiş olduğu görüldü. Kovid’de hasarlanan ‘ryanodine’ ismi verilen reseptörler var. Bu reseptörler temel olarak akciğer ve kalpte bulunuyor. Beyinde de bu reseptörlerin varlığı tespit edilmiş. Bu reseptörlerin işlevinin bozulması, hücrelere fazla kalsiyum geçişine ve vefatına niye oluyor. Kovid’de oluşan unutkanlığın niçininin bu olduğu düşünülüyor. Unutkanlıkların bir kısmının düzeldiğini görülürken, kimi şahıslarda aylarca sürebiliyor hatta 1 yıl daha sonra bile devam edeni var. İlerleyen vakitte bu şahısları takip ederek daha net bilgiler elde edeceğiz.
‘KOVİD-19’DA OLUŞAN HASAR ALZHEIMER’DAN FARKLI’
“Kovid-19 sürecinde yaşananlar Alzheimer hastalığını tetikleyebilir” diyebilir miyiz?
Az evvel bahsetmiş olduğum çalışma bu. Küçük bir çalışma lakin şu an için en net bilgiyi veren bu çalışmadır diyebiliriz. Daha büyük çalışmalar akabinde kesinlikle gelecek. Beyinde tau yumaklarının birikmesi ileride bu hastalarda Alzheimer gelişme riskinin epey beklenen bir durum olduğunu gösteriyor. Bu açıdan öteki çalışmalar planlandı, daha fazlası da planlanacak. Kovid-19’da oluşan beyin hasarında Alzheimer’dan farklı bir durum da var. Alzheimer hastalığında tau yumakları yalnızca beyinde birikir lakin Kovid-19’dan ölen hastaların hem beyin birebir vakitte beyinciklerinde -serebellum dediğimiz beynin ardındaki istikrar organımız- tau yumakları bulunuyor. Bu da Kovid-19’un niye olduğu istikrar sorunlarını açıklıyor.
‘UMUT VERİCİ ÇALIŞMALAR VAR’
Kovid-19’un yol açtığı unutkanlığı ortadan kaldırmak için bir ilaç geliştirildiği söyleniyor. Pekala bu ilaç, Alzheimer tedavisiyle ilgili birtakım yeniliklere de taban hazırlayabilir mi?
Sorunuz epey hoş ve yerinde. Ryanodine reseptörlerinin hasarına bağlı gelişen miyopatinin tedavisi için bir ilaç üzerinde çalışılıyor. Ne tesadüf ki Kovid-19’da da bu reseptörler bozuluyor. Bu reseptörlerin hasarına bağlı tau yumakları birikiyor. Daha evvel yapılmış birkaç çalışma ryanodine resptörlerinin Alzheimer hastalığında bozulduğunu göstermişti. Tahminen de bu vesileyle Alzheimer tedavisinde bir gelişme yaşayacağız, epeyce heyecan verici. Bu yapılan çalışmanın tartışma kısmında vurguladıkları, miyopati için geliştirilen ARM210 isimli molekülün Kovid-19’a bağlı unutkanlığın tedavisinde kullanılabilme mümkünlüğü. Kim bilir tahminen Alzheimer tedavisinde de kullanılır. Tüm oklar o istikameti gösteriyor. Fakat kimi vakit tıpta iki sefer iki dört etmiyor. Yapılan çalışmaları takip edip goreceğiz.
‘DEMANSTA RUTİNİ DEVAM ETTİRMEK GEREK’
Pandemi periyodunda Alzheimer ve demanslara bağlı vefat oranlarında yüzde 16’lık bir artış yaşandı. Bilhassa hasta yakınlarına hastaları için neler önerirsiniz?
bu vakitte dışarı çıkma yasaklarından en çok etkilenen küme ileri yaşlılar oldu. Demans hastalarının da genelde yaşları ileri. Demansta hastalığın yavaş seyretmesi için toplumsal etkileşim epeyce değerli. Hastalar bu vakitte fazlaca izole oldular. Meskenlerine kimse gelemedi, onlar dışarı çıkamadı. Bir de demans hastalarında rutini devam ettirmek fazlaca kıymetli. Hastaların rutini bozuldu; meskenin nizamı değişti, torunlar okula gidemedi, meskendeki dinamikler değişti ve gerginlikler arttı. Bunların hepsi hastalığın gidişini hızlandırıyor. Ayrıyeten Kovid’e bağlı vefat oranı da yaşla bir arada artıyor. Bütün bunların kombinasyonunda demans hastalarında vefatlar artış gösterdi.
‘HER HASTA İÇİN SOHBETİ ÖNERİYORUM’
En sık duyduğumuz tavsiyeler içinde ‘zihinsel aktivite’ yer alıyor. En sade anlatımla yapılması gerekenler neler?
Evet, bu zihinsel aktivite konusuna değinmeniz de hoş oldu zira epeyce kalıplaşmış kimi telaffuzlar var. Onların her şeyden daha fazla tesirli olduğu düşünülüyor. yıllardır her röportajda söylenen ‘bulmaca çözmek’ üzere. elbette çözebilirsiniz fakat onun kadar hatta daha da tesirli birfazlaca yol var. her insanın ilgi alanları farklıdır. Keyif alınarak yapılan aktivitelerin bebir daha yararı daha yüksektir. Hastalar için konuşuyorsak durum biraz farklı. Hastalara mevcut yetileri çerçevesinde bir şeyler yaptırmak gerek. Ben her hasta için kesinlikle sohbeti öneriyorum. Sohbet süper bir zihin idmanıdır hastalar için. Bilhassa güzellerine giden hususlar hakkında, sevinçli yapılan sohbet gibisi yoktur. Ayrıyeten sohbet içerisinde biroldukça bilgiyi etkin tutabilirsiniz. Sohbet ortasında yeni olayları aktarabilirsiniz. Hastanın durumu epeyce ileriyse mevsimi, günü, yılı sohbet içerisinde bir mevzuya bağlayarak söyleyebilirsiniz. Lütfen ‘Bugün günlerden ne? Hangi yıldayız?’ üzere sorulardan kaçının. Hastada daha epey korku yaratırsınız. Onun yerine ‘Aaa bak çarşamba da ne çabuk geldi. Yarın da perşembe pazarı var aklımızda olsun da alınacaklar var’ üzere. Asla hastayı test ediyor üzere davranmayın.
bir arada boyama aktivitesi ya da çeşitli hobiler yapabilirsiniz. Lakin bunu bir daha tıpkı metotla yapın. “Anneciğim/babacığım arkadaşlarım boyama yapmaya başlamış. Çok düzgün geliyormuş ve gerilimi alıyormuş. Ben başladım. Bana eşlik eder misin? Çok eğlenceli olur” ya da siz ne yapıyorsanız size yardım edebilir. Örneğin yemek yapıyorsunuz, verin eline fasulyeyi kırsın ancak bunu bir daha “Anneciğim sen hayli hoş kırıyorsun, ben senin üzere yapamıyorum. Yardım eder misin?” üzere yapın. Yaptıracağınız antrenmanlar epey çeşitli ve hastanızın ilgi alanına nazaran değişir. Yaratıcılığınızı kesinlikle kullanın.
‘150’NİN ÜZERİNDE MOLEKÜL ÇALIŞILIYOR’
Alzheimer tedavisinde bizi neler bekliyor? Hastaların beyinlerinde biriken proteinlerin durumuna bakılırsa özelleşmiş tedaviler yakın vakitte devreye girecek mi?
Biliyorsunuz, haziran ayında yeni onay alan bir molekülümüz oldu. Birebir firmanın bir öteki ilacı da yolda. Birinci ilaçta yan tesirler istenmeyen boyuttaydı. Yeni gelecek olanda bunun az olması bekleniyor. Şu anda beta amiloid plakları üzerine çalışan ilaçlar sırada. Ben tau üzerine çalışanlardan da fazlaca ümitliyim. 150’nin üzerinde molekül çalışılıyor. bakılırsaceğiz bakalım. Ben yeni gelişmelerden umutluyum. Lakin çalışılan moleküller daima erken evre ya da çabucak hemen hasta olmayanlar üzerine. Zira bir kere nöronlarda büyük kayıp yaşandığında telafisi sıkıntı oluyor. Bizim hastalarımıza yetişmeyebilir ama bizlere yetişecek en azından.
‘HOLLYWOOD UZMAN NÖROLOGLARDAN DANIŞMANLIK ALIYOR’
Alzheimer’lı karakterlere son periyotta dizilerde, sinemalarda daha fazla rastlanır oldu. Sizce ekran önünde neler yanlışsız aktarılamıyor?
Hoş üretimler var lakin ben şimdiye kadar hastalığı büsbütün gerçek portre eden bir tane Türk üretimi sinemaya, diziye rastlayamadım. Harika oyuncular oynuyor. Senaryoda yanlış yazılanlar yüzünden hastalık topluma hakikat aktarılamıyor. Son devirde epey ses getiren, benim de epey beğendiğim bir üretimdeki demans hastası büsbütün şizofreni üzere portre edilmiş. Burada sorun şuradan kaynaklanıyor. Şizofrenide de paranoid hezeyan görünür demansta da, şizofreni psikozdur demansta da psikotik semptomlar görülür. Her birinde görülme formu farklıdır. Hatta Lewy cisimcikli demansta görülen paranoid hezeyanla Alzheimer tipi demansta görülen bile birebir değildir. Sanıyorlar ki karakteri rastgele bir psikiyatrist ya da bir nöroloğa danışırsam kâfi. Hayır o denli değil, bu epey özel bir alan. Hollywood üretimlerinde demans üzerine çalışan nörologlardan danışmanlık alınıyor. Alzheimer konusunu işleyen iki sinema Oscar aldı esasen. Ben şimdiye kadar bana danışan hiç bir senaristi çevirmedim. 2010’ların başında bana daha epey danışıyorlardı. 2015’den daha sonra fazlaca azaldı. Sinema dalındaki zorlukları bilmiyorum. Bir hastalıkla ilgili sinema yapılıyorsa sağlam bir profesyonel danışmanlık gerekli.
‘PANDEMİNİN TESİR ETMEDİĞİ TEK BİR KÜME YOK’
Pandeminin akıl sıhhatimiz üstündeki tesirleri de yadsınamayacak bir oranda artış gösterdi. Depresyon, anksiyete bozukluğu bu listede başı çekiyor. Bu artışın uzun ve kısa vadede nörolojik hastalıklara tesiri nasıl olacak?
bir daha The Lancet’de yayımlanan bir çalışmada depresyon oranının yüzde 28, anksiyete bozukluğu oranının yüzde 26 arttığı saptanmış. Bayanlardaki artış erkeklere oranla iki kat fazlayken, en büyük tesir ergenlerde gözlenmiş. Ürkütücü sonuçlar bunlar. Pandeminin tesir etmediği bir tek küme yok. Toplumların mental sıhhatini koruyabilmek için özel çalışmalar yapılmalı. Tıpkı Koronavirüs Bilim Şurası üzere mental sıhhatle ilgili bir şura oluşturulması da o kadar değerli. Devletlerin önceliği olmalı. Kısa ya da uzun vadede ne üzere tesirleri olacak yaşayıp bakılırsaceğiz. Geleceğe yönelik söyleyeceğim her şey spekülasyona girer. Şunu fazlaca net söyleyebilirim ki şu anda görünen durum acil bir çalışma başlatılması gerektiğini gösteriyor. Bu bile kâfi.
‘ERKEN TEŞHİSTE KULLANILAN BİRİNCİ KAN TESTİ DEĞİL’
Alzheimer hastalığının erken teşhisinde kullanılmak üzere geliştirilen kan testi Avrupa’da onay aldı. Bu test Alzheimer’ın teşhisinde nasıl bir avantaj yaratacak?
Aslında bu test Alzheimer hastalığının erken teşhisinde çalışılan birinci kan testi değil. Bu hususta yapılmış birfazlaca çalışma var. Bu niçinle hususa açıklık getirmek isterim. örneğin 2020 yılında ABD’de Kaliforniya Üniversitesi, San Francisco’da yapılan çalışmada kanda p-tau ölçüsüne bakılarak, yüzde 100’e yakın oranda Alzheimer hastalığını tespit eden bir sistem bulundu. UCLA’de de kanda beta amiloid ölçüsüne bakarak tespit edilen bir çalışma yapıldı. Sonuçlar çok başarılı. Bunun üzere başarılı diğer çalışmalar da var. Bu testler geliştirilirken kanda bakılan parametreler, Alzheimer hastalığında beyinde biriken olağandışı katlantılı proteinlerin ölçüsü. Onay alan testte bakılan parametre p53 proteininin olağandışı varyantı.
‘ASIL EHEMMİYETİ İLAÇ BULUNDUĞUNDA ANLAŞILACAK’
Protein denilince beşerler yanlış anlayabiliyor. Burada bahsetmiş olduğumiz proteinler bedenin kendi ürettiği yanlışlı proteinler. Besinlerle aldığımız proteinlerle bağlı bir durum değil. niye bu olağandışı üretimin olduğunu anladığımız gün, tedaviyi de bulmuş olacağız aslına bakarsanız. Bahsi geçen testin özelliği, Alzheimer hastalığı için kullanım onayı alan birinci kan testi olması. Şu an için kullanım onayı Avrupa Birliği ülkeleri ve İngiltere’de alındı. Bu üzere erken teşhis testleri şu etapta yalnızca erken evre hastaları tespit etmemizde işe fayda. Asıl değeri ise hastalığın büsbütün düzgünleşmesini sağlayan ilaç bulunduğunda anlaşılacak. bu biçimde hayati olacak. Aslında bilindiği üzere Alzheimer hastalığı çabucak hemen bulgu vermeden 15-20 yıl evvel beyindeki değişimler başlıyor. Yani fazlaca evvelinde bilinebilir aslında. Lakin çabucak hemen kesin tedavisi bulunamayan bir hastalığı 15 yıl önce bilmek şu anda manalı değil. Tedavisi bulunduğunda hayli manalı hale gelecek. Hastalık gelişmeden bu testler ile tespit edilen bireylere uygulanan tedaviyle hastalığın büsbütün önüne geçilmiş olacak.
‘HASTALIĞI DURDURMASA BİLE YAVAŞLATMASI ÖNEMLİ’
Testin başta Türkiye’de olmak üzere uygulanması niye değerli?
Alzheimer hastalığının erken tanısı zordur. Bunun sebebi erken evrelerde hastaların birfazlaca işi kendileri yapabilmeleri, kendilerinde yavaşça bir dert hissedip doktora başvurduklarında ise ilgili uzman tarafınca değerlendirilme ihtimallerinin epeyce düşük olması. Erken evre demans teşhisini genel nörolog bile koymakta zorlanabilir. Demans üzerine çalışan spesifiye nöroloji/psikiyatri uzmanları kıymetlendirmeli. Bu bütün dünyada bu biçimdeyken, Türkiye’de demans alanında uzman sayısı bir elin parmak sayısını geçmeyeceğinden neredeyse imkânsız üzere.
ABD’de bile geçen gün katıldığım bir görüşmede atipik demans ve erken evre demans teşhislerinde yaşanan badirelerin, demans alanında çalışan uzman yetersizliğinden kaynaklandığından bahsedildi. Bunu da ünlü aktör Robin Williams’ın -Lewy Body demans hastasıydı- geç teşhis aldığını anlatan eşinin konuşması üzerine belirttiler. Robin Williams’ın eşi konuşurken Türkiye’de geç ya da yanlış teşhis alarak gelen hastalarım geldi aklıma. Burada da tıpkı şeyler yaşanıyor yani. Erken teşhis hayli zordur lakin artık kolay hale gelecek. Bir kan testi ile bakılıp teşhisten emin olunabilecek. Bu büyük bir rahatlık. Hem hasta yakınlarının ileride oluşabilecek durumlara karşı hazırlıklı olması, süreci düşüncesiz ve rahat geçirebilmek için alınabilecek önlemlerin alınması birebir vakitte mevcut ilaçların erken başlanarak tedavi aktifliğinin artırılması üzere faydaları olacaktır. Burada bir şeyi yine belirtme gereksinimi duyuyorum. Mevcut demans ilaçları hastalığı durdurmuyor, yalnızca yavaşlatıyor. Birtakım beşerler bunu önemsemiyor. Lakin anneniz ya da babanız hasta olduğunda, hastalığın durmasa bile yavaşlamasının ne kadar kıymetli olduğunu anlarsınız.
‘HER İSTEYENE UYGULANMAYACAK’
Test, her isteyene uygulanacak mı yoksa risk faktörü mü gözetilecek?
Hayır, her isteyene uygulanmayacak. Bu etik bir dert yaratır. Belirttiğim üzere bu testlerle hastalık oluşmadan 10-15 yıl öncesine kadar bilebilirsiniz. Onay alan testte 5-6 yıl öncesine kadar hastalığın büyük doğrulukla saptanabildiğini belirtiliyor. Lakin verilen onay yalnızca hastalık kuşkusu olanlar için. Zira çabucak hemen kesin devası olmayan bir hastalığın tarama testi ile öncesinden saptanmasının manası yok. Bu bireye daha fazla badire getirebilir. Devası olmayan genetik hastalıklarda (demansın birtakım tipleri de öyle) kişinin isteğiyle gibisi testler yapılabiliyor. Lakin öncesinde genetik danışmanlık alma şartı var. örneğin Huntington hasta yakınlarına biz bunu sık yaparız. Demans hastalarının pür genetik geçişli olanlarında da bunu uygularız. Tahminen bu biçimde bir düzenleme yapılabilir. Tarama testi olarak değil de bunu bilmek isteyenler için aşikâr bir danışmanlık prosedüründen geçtikten daha sonra bu testler uygulanabilir.
Test ile 5-6 yıl evvelden hastalığa yakalanıp yakalanmayacağınız belirlenecek. Erken teşhis bize erken tedavi için de bir umut olacak mı?
Dediğim üzere şu an için bu türlü uygulanamaz. Tahminen bilmek isteyenler için özel bir prosedür belirlenir o başka bir husus. Tedavide umut değil de tedavi bulunduğunda uygulayacağımız şahısları saptamak açısından epeyce kıymetli bir hale gelecek. aslına bakarsanız erken teşhis ve tedavi çalışmaları birlikte yürütülmeli. Kesin tedavi bulunduğunda erken teşhis hayati hale gelecek. Zira hastalık ilerledikten daha sonra bir şey yapmanız pek mümkün değil.