İÇ SALGI SİSTEMİ
İnsan bedeninde olağan büyüme-gelişme, üreme, iç ve dış ortamdaki gerilimlere karşı adaptasyon ile iç ortamdaki sabitliğin (Homeostasis) korunması iki haberleşme sistemi yardımıyla gerçekleşir. Bu haberleşme sistemlerinden biri telli olup hudut sistemi tarafınca oluşturulur. Başkası ise telsiz olup bedenin değişik yerlerinde bulunan, hormon ismi verilen kimyasal hususlarla tesirlerini gösteren iç salgı bezleri (Gandulae endocrinae) ile sağlanır. İç salgı bezleri anatomik bir bütünlük oluşturmamalarına rağmen, işlevsel bir bütünlük sağladıkları için ENDOKRİN SİSTEMİ başlığı altında incelenir.
İç salgı bezleri şu ortak özelliklere sahiptir.
Dış salgı bezlerinin tersine boşaltım kanallarına sahip değillerdir. Bu niçinle kanalsız bezler (Glandulae sine ductibus) olarak ta isimlendirilir.
İç salgı bezleri, salgılarını (Hormon) direkt olarak kana verirler. Bu niçinle öteki organlara oranla epey fazla kanlanırlar. Kana geçen hormonlar yalnızca özel gaye hücrelerde tesir gösterirler.
İç salgı bezleri değişik embriyonal katmanlardan orijin alırlar.
İç salgı bezleri, olağandan çok hormon salgıladıklarında hiperfonksiyon, yetersiz salgılandıklarında hipofonksiyon belirtileri, hastalıkları’ na yol açarlar.
Endokrin sistem ortasında aşağıdaki iç salgılı bezler incelenir.
Glandula pituitaria – Hipofiz bezi
Glandula pinealis – Epifiz bezi (Pineal bez)
Glandula.thyroidea – Tiroid bezi
Glandulae.parathyroideae – Paratiroid bezleri
Glandulae .suprarenales – Böbreküstü bezleri
Endokrin Pankreas
Endokrin Testis (Erkekte)
Endokrin Ovarium (Kadında)
Timus
Öteki endokrin salgısı olan organlar (Plasenta, Glanduler mukoza, Böbrekler, Kalp).
HİPOFİZ BEZİ (Glandula pituitaria)
Hipotalamus’ a bir sapla bağlanan hipofiz bezi, hipotalamus’ la ortak bir ünite olarak hareket ederek öbür endokrin bezlerin birçoğunun aktivitelerini düzenler. Yaklaşık 1x1x0.5 cm boyutlarında 0,6-1 gr tartısında, kırmızı-gri renk¬li oval bir biçimdedir. Hipofiz bezi, sifenoid kemiğin cismindeki fossa hypophysialis içine yerleşmiş olup üstten diaphragma sellae ile örtülmüştür.
Embriyolojik gelişmenindeki kaynak farklılıkları dikkate alınarak hipofiz bezi, iki kısma ayrılır. Rathke kesesinden gelişen ön kısmına adenohipofiz (Lobus anterior), arabeyinin tabanından çıkan nörohipofiz tomurcuğundan oluşan art kısmına de nörohipofiz (Lobus posterior) denir. Nörohipofiz ile hipotalamus içindeki irtibat hudut demetleri, adenohipofiz ile hipotalamus içindeki temas ise bir damar ağı (Hipotalamohipofizial portal sistem) ile sağlanır.
1.Adenohipofiz (Lobus anterior) :Hipofiz bezinin en büyük kısmı olup, tüm bezin % 75’ini oluşturur. Pars distalis’indeki kromofob ve kromofil hiicreler, öteki endokrin bezlerin çalışmalarını sağlayan tropik hormonları (TSH.ACTH.FSH.LH.PRL.hGH) salgılarlar. Tropik hormonların salınmaları ise hipotalamus’ta üretilerek adanohipofize ulaştırılan RH (Releasing hormone) ve IH (Inhibiting hormone)’ lar ile denetim edilir.
2.Nörohipofiz (Lobus posterior) :Tüm bezin % 25’ini oluşturan nöro¬hipofiz, hipotalamusun bir devamı halindedir. Nörohipofiz, miyelinsiz hudut lifleri ile modifiye glial hücreler olarak kabul edilen pituitositlerden yapılıdır. Gerçek bir endokrin bez olmayan nörohipofiz, hipotalamus’taki birtakım çekirdeklerden salınarak kendisine ulaşan hormonları (ADH ve oksitosin) kana geçirir.
Antidiüretik hormon (ADH), maksat organ olan böbreklerdeki distal ve kollektör tubuluslarda suyun geri emilimini (Reabsorpsiyon) artırır. Oksitosin, gebeliğin son devrinde doğum travayı esnasında uterus düz kaslarının kasılmasını, doğumdan daha sonra da bebeğin annesinin göğsünü emmesi ile başlayan ihtarlar kararı salınarak göğüs bezi alveollerinin etrafındaki miyoepitelial hücrelerin kasılmasını sağlar.
2.EPİFİZ BEZİ (Pineal bez, Glandula pinealis)
Epifiz bezi, beyin yarımkürelerinin içinde, Diencephalonun tavanında yerleşmiş, konik-çam kozalağı formunda küçük bir organdır. 7x5x4 mm boyutlarında.100-180 mg ağırlığındadır.
Epifiz bezi, karmaşık bir polinöronal yol izleyerek retina üzerine düşen çevresel ışığa ilişkin ayrıntıları alıp buna karşılık vermektedir. Tartışmalı olmakla birlikte, ışıkla ilgili sinyalleri endokrin sinyallere dönüştüren nöroendokrin transduser olarak kabul edilir.
Epifiz bezindeki pinealositler tarafınca salgılanan melatonin ve seratonin adenohipofiz, nörohipofiz, endokrin pankreas, adrenal korteks, adrenal medulla, paratiroid ve gonadlar üzennde ekseriyetle inhibitor tesir yapar.
Karanlık pineal bezde aktivite artırıcı rol oynarken, aydınlık azaltıcı rol oynamaktadır.
Epifiz bezindeki aktivite artışı, etkilediği iç salgı bezlerinde aktivite azalmasına yol açar.
Epifiz bezinin ayrıyeten uyku dönemi, beden ısısının ayarlanması, metabolizma, immun sistem, tümör büyümesi (inhibisyon), lokomotor aktivite, beyin transmitter metabolizması vb. daha biroldukca işlevde rol oynadığı ileri sürülmektedir.
3.TİROİD BEZİ (Glandula thyroidea)
Tiroid bezi, bovunda gırtlak ve soluk borusunun önünde yer almış, kahverengi- kırmızı renkte, fazlaca âlâ kanlanan, bilobuler bir iç salgı bezidir. 25-40 gr yükü ile iç salgı bezlerinin en büyüğüdür.
Cerrahi ve gerçek kapsül (Capsula fibrosa) olmak üzere iki kapsüle sahiptir. Gerçek kapsülün gönderdiği bölmeler, bezi biroldukça lobulus’a ayırır. Lobuluslar ortasında, tiroid bezinin temel yapısal ve işlevsel elemanları olan follikulus’lar yer alır.
Folliküllerde temel hücreler (Folliküler hücreler) ve parafolliküler hücreler (C hücreleri) olmak üzere iki tip hücre ayırt edilir. Folliküler hücreler, Triiodotironin-T 3 ve Tetraiodotironin -T 4 (Tiroksin) oluşumunda rol oynarlar. Parafolliküler hücreler ise kan kalsiyum seviyesini düşüren Kalsitonin (Thyrocalcitonin) hormonunu salgılarlar.
Tiroksin hormonu, büyüme, oksijen kullanmasının artırılması, protein, karbonhidrat ve yağ metabolizması ile gonadların sağlıklı çalışması için gereklidir.
4.PARATİROİD BEZLERİ (Glandulae parathyroideae)
Paratiroid bezleri, herbir tiroid lobunun art kenarı üzerinde yerleşmiş, mercimek biçiminde, toplam 4 adet iç salgı bezidir. Pozisyonlarına nazaran üst ve alt Paratiroid bezleri olarak isimlendirilirler.
Paratiroid bezleri, gevşek bir kapsülle sınırlanmış olup, parankimi sinuzoidal kapillerler içinde yer alan epitel hücre kordonlarından yapılıdır. Hücre kordonlarında, temel ve oksifil hücreler bulunur.
Temel hücreler kan Kalsiyum seviyesini artıran Parathormonu salgılarlar. Parathormon hayat için mutlak gerekli olan bir hormondur. Parathorrnonun tesirli olabilmesi için uygun ölçüde D vitamini alınması ile böbreklerde üretilen Dihidroksivitamin D 3’e gereksinim vardır.
5.BÖBREKÜSTÜ BEZLERİ (Glandulae suprarenales)
Glandulae suprarenales’ler, her bir böbreğin üst ucuna oturmuş, fascia renalis’le sarılı iki bezdir. Her bir böbreküstü bezi yaklaşık 4 cm uzunluğunda ve 3 cm kalınlığındadır.
Böbreküstü bezleri, anatomik ve fizyolojik taraftan dışta korteks (Cortex), içte Medulla olmak üzere iki kısımdan yapılıdır. Korteks, Glukokortikoidler (Kortizol ve kortikosteron), Minerelokortikoidler (Aldosteron) ile seks hormonları (özellikle androjenler) salgılar. Medulla ise bedenimizin en büyük paraganglionu niteliğinde olup sempatik ihtar ile Adrenalin ve Noradrenalin salgılar.
Böbreküstü bezi, ömür için zarurî olan bir bezdir. Bilhassa ekstrasellüler sıvının su ve elektrolit istikrarını ayarlayan Aldesteron hormonu farklı bir değere sahiptir.
6.ENDOKRİN PANKREAS
Pankreas, hem dış, birebir vakitte iç salgı yapan bir bezdir. Pankreasın iç salgı yapan Langerhans adacıkları, ENDOKRİN PANKREAS olarak isimlendirilir. Pankreas kitlesinin % 1 ‘ni işgal eden Langerhans adacıkları tüm beze yayılmış küçük kümecikler biçimindedir.
Yetişkin bir kişinin pankreasında 200.000 – 2.000.000 adet Langerhans adacığı bulunur. Langerhans adacıklarını oluşturan hücrelerin A (veya α), B (veya β). Delta δ ve F olmak üzere dört tipi tanımlanmıştır.
Alfa hücreleri Glukagon, Beta hücreleri Insulin , Delta hücreleri Somatostatin. F hücreleri Pankreatik polipepdit salgılarlar. İnsulin ve glukagon, antagonist çalışan iki hormon olup, insulin kan glukoz seviyesini düşürmek, glukagon ise yükseltmek için çalışır. Delta hücrelerinden salınan somatostatin (GHIF – Growth Hormon Inhibiting Faktör) Glukagon ve insulinin salınımlarını azaltır. F hücrelerinin salgıladığı Pankreatik polipepditiri yemekten daha sonra üretildiği tespit edilmesine rağmen endokrin işlevleri bilinmemektedir.
7.GONADLAR (Testis ve ovarium )
Gonadlar, erkek ve dişide cinsiyeti tayin eden temel organlar olup cinsiyet hücreleri (Spermatozoon ve ovum) yanında cinse has hormonları (Ostrojen, Progesteron, Testesteron) da üretirler. Gonadların cinse mahsus hormonları üreten üniteleri endokrin testis ve endokrin ovarium olarak isimlendirilir.
ENDOKRİN TESTİS : Testis, spermatozoonlan üretme yanında, parankiminde bulunan interstisyel (Leydig hücreleri) ve Sertoli hücreleri yolu ile hormon da salgılar.
Leydig hücreleri ICSH (LH) tesiri ile androjen hormonları (Testesteron, Dihidrotestesteron, Androstenedion) salgılarlar. Androjenler, erkek üreme organlarının ve sekonder seks karakterlerinin gelişmeninde büyük ehemmiyete sahiptir.
Sertoli hücreleri ise salgıladıkları inhibin isimli hormon ile FSH üretimini inhibe ederler. Ayrıyeten bir ölçü östrojen salgılarlar. Bunun erkekteki rolü bilinmemektedir.
ENDOKRİN OVARİUM : Ovarium, ovumu üretme yanında bayan cinse ilişkin Östrojen ve Progesteron hormonlarını salgılar.
Östrojen, Oogenez döneminde Graaf follikülünün Teka interna (Endocrinocytus thecalis) hücreleri tarafınca salgılanır. Östrojenin salınımı Hipotalamus ve Hipofiz ön lob hormonları tarafınca denetim edilir.
Progesteron, çatlamış Graaf follikülünün yerinde oluşan Corpus luteum (Sarı cisim) hücreleri tarafınca salgılanır. Şayet döllenme olmuşşa, gebeliğin 4. ayına kadar corpus luteum Progesteron üretmeye devam eder. Bundan daha sonra bu misyon Plasenta tarafınca yürütülür. Döllenme olmamışsa menstruasyona (adet kanaması) iki gün kala (26.gün) Corpus luteum’dan Progesteron salgılanması durur.
8 PLASENTA
Plasenta, Uterusta (rahim) bulunan fotus’un beslenmesini sağlayan bir yapı olup, hem de Östrojen, Progesteron, Chorionik gonadotropin, Plasenta laktojeni ve Relaksin hormonlarını salgılar.
Gebeliğin 5. haftasından itibaren salgılanmaya başlanan Plasenta laktojeni, büyüme hormonu (hGH) üzere tesir ederek Glukoz ve Protein metabolizmasında rol oynar.
Prolaktin üzere, göğüslerin büyümesini uyarır, süt imalini sağlar. Relaksin hormonu ise Pelvis kemikleri içindeki bağların gevşemesini sağlayarak doğum esnasında bebeğin geçiş yolunun daha esnek bulunmasına yol açar.
9.TİMUS (Thymus)
Timus, göğüs boşluğunun ön tarafında, Sternum’un çabucak gerisinde yer alan, bilobuler, merkezi bir immun sistem organıdır. tıpkı vakitte Timosin hormonları ve THH – FTS yapması niçiniyle endokrin sistem ortasında de ele alınır.
Timus’un boyutları yaş ile değişiklikler gösterir. Yeni doğanda, beden boyutuna oranla relatif olarak en büyük boyutta (Ortalama 12 gr.) dır.
Timus, Puberteye kadar büyüyerek 30-40 grama ulaşır. Puberteden daha sonra kademeli olarak küçülen (İnvolutio) Timus,70 yaşındaki bir şahısta 60 grama düşer.
Timustan Timosin alfa, Timosin B 1,2 …5, Timopoietin, I-II, Timik humoral hormon (THH), Timostimulin ve Faktör timik serum (FTS) salgılanır. Bu hormonlar, T lenfositleri yanında kimi B lenfositlerinin gelişmesinde rol oynarlar. Ayrıyeten Timus hormonları, hipofiz bezinden salgılanan üreme hormonlarının salınmasını da tesirler.
10.Gastrointestinal mukoza
Gasrointestinal (GİS) mukoza, hem ekzokrin birebir vakitte endokrin salgı yapan üniteler taşır. GİS mukozasındaki endokrin hücreler, diffuz nöro-endokrin (DNES) yahut Gastro enteropankreatik endokrin sistem (GEPS) olarak isimlendirilen bir sistem ortasında ele alınır. Bu sistem ortasındaki hücrelere, APUD hücreleri yahut Endocrinocytus gastrointestinalis (EGI) denir.
Endocrinocytus gastrointestinalis’ler, Gastrin (G), Kolesistokinin (CCK), Sekretin, Gastrik inhibitor pepdid (GİP), Motilin.substans P,Villikinin, Vazoaktif intestinal polipepdit, Somatostatin vb. 20’den çok hormon üretirler. Bu özelliği ile GEPS bedenimizin en büyük endokrin bezi olarak kabul edilir. Hem lokal ihtarlarla (Besinlerin lumenal uyarıları) uyarılan tıpkı vakitte sinirsel denetime sahip olan bu hücreler, kişinin beslenme hali, psişik ve fizyolojik dünyası ile yakın alaka halinde olarak hormonal karşılıklar ortaya çıkarırlar.
11.BÖBREKLER
Böbrekler, bedenimizin temel atılım organları olma yanında, ürettikleri Eritropoietin.1 ,25 Dihidroksi Vit.D 3, Prekallikrein, Prostoglandin ve Renin üzere hormonlar niçiniyle endokrin sistem ortasında de ele alınır.
Eritropoietin, hemoglobin sentezini ve kemik iliğinden eritrositlerin salınımını uyararak eritrosit üretimini artırır. Renin, kanda elbette bulunan Angiotensinojen’i Angiotensin I’e çevirir. Angiotensin I, akciğerlerde Converting enzim yolu ile Angiotensin II’ye döner. Angiotensin II. adrenal korteksten Aldesteron salınımını arftınr. Aldesteron, sodyum ve ötürüsı ile suyun reabsorbsiyonunu artırarak plazma hacmini artırır.(Kan basıncı arttığında Renin -» Angiotensin sistemi durur.)
12.KALP
Deveran sisteminin merkezi organı ve pompası olarak işlev goren kalpte son senelerda endokrin organlar kümesine da girmiştir. Atrial endokard’tan Atriopeptin (Eskiden Atrial natriuretik faktör-hormon ANF.ANH olarak adlandırılmıştı) salgılanır.
Daima olarak, az ölçüde salgılanan Atriopeptin tüm bedene dağılır. Salınması, kan basıncındaki artışlara bağlı olarak, atrial duvarın gerilmesi kararı gerçekleşir. Atriopeptin’in amaç hücreleri kan damarları, böbrekler, böbreküstü bezi ve hipotalamus’ta yer alır. Tesirleri, kan basıncı denetimi yanında, sodyum, potasyum ve su atılımının düzenlenmesine yöneliktir.
Sağlıklı günler dileği ile…
Uzman Dr.Ali AYYILDIZ – Veteriner Tabip – İnsan Anatomisi Uzmanı Dr.(Ph.D.)
İnsan bedeninde olağan büyüme-gelişme, üreme, iç ve dış ortamdaki gerilimlere karşı adaptasyon ile iç ortamdaki sabitliğin (Homeostasis) korunması iki haberleşme sistemi yardımıyla gerçekleşir. Bu haberleşme sistemlerinden biri telli olup hudut sistemi tarafınca oluşturulur. Başkası ise telsiz olup bedenin değişik yerlerinde bulunan, hormon ismi verilen kimyasal hususlarla tesirlerini gösteren iç salgı bezleri (Gandulae endocrinae) ile sağlanır. İç salgı bezleri anatomik bir bütünlük oluşturmamalarına rağmen, işlevsel bir bütünlük sağladıkları için ENDOKRİN SİSTEMİ başlığı altında incelenir.
İç salgı bezleri şu ortak özelliklere sahiptir.
Dış salgı bezlerinin tersine boşaltım kanallarına sahip değillerdir. Bu niçinle kanalsız bezler (Glandulae sine ductibus) olarak ta isimlendirilir.
İç salgı bezleri, salgılarını (Hormon) direkt olarak kana verirler. Bu niçinle öteki organlara oranla epey fazla kanlanırlar. Kana geçen hormonlar yalnızca özel gaye hücrelerde tesir gösterirler.
İç salgı bezleri değişik embriyonal katmanlardan orijin alırlar.
İç salgı bezleri, olağandan çok hormon salgıladıklarında hiperfonksiyon, yetersiz salgılandıklarında hipofonksiyon belirtileri, hastalıkları’ na yol açarlar.
Endokrin sistem ortasında aşağıdaki iç salgılı bezler incelenir.
Glandula pituitaria – Hipofiz bezi
Glandula pinealis – Epifiz bezi (Pineal bez)
Glandula.thyroidea – Tiroid bezi
Glandulae.parathyroideae – Paratiroid bezleri
Glandulae .suprarenales – Böbreküstü bezleri
Endokrin Pankreas
Endokrin Testis (Erkekte)
Endokrin Ovarium (Kadında)
Timus
Öteki endokrin salgısı olan organlar (Plasenta, Glanduler mukoza, Böbrekler, Kalp).
HİPOFİZ BEZİ (Glandula pituitaria)
Hipotalamus’ a bir sapla bağlanan hipofiz bezi, hipotalamus’ la ortak bir ünite olarak hareket ederek öbür endokrin bezlerin birçoğunun aktivitelerini düzenler. Yaklaşık 1x1x0.5 cm boyutlarında 0,6-1 gr tartısında, kırmızı-gri renk¬li oval bir biçimdedir. Hipofiz bezi, sifenoid kemiğin cismindeki fossa hypophysialis içine yerleşmiş olup üstten diaphragma sellae ile örtülmüştür.
Embriyolojik gelişmenindeki kaynak farklılıkları dikkate alınarak hipofiz bezi, iki kısma ayrılır. Rathke kesesinden gelişen ön kısmına adenohipofiz (Lobus anterior), arabeyinin tabanından çıkan nörohipofiz tomurcuğundan oluşan art kısmına de nörohipofiz (Lobus posterior) denir. Nörohipofiz ile hipotalamus içindeki irtibat hudut demetleri, adenohipofiz ile hipotalamus içindeki temas ise bir damar ağı (Hipotalamohipofizial portal sistem) ile sağlanır.
1.Adenohipofiz (Lobus anterior) :Hipofiz bezinin en büyük kısmı olup, tüm bezin % 75’ini oluşturur. Pars distalis’indeki kromofob ve kromofil hiicreler, öteki endokrin bezlerin çalışmalarını sağlayan tropik hormonları (TSH.ACTH.FSH.LH.PRL.hGH) salgılarlar. Tropik hormonların salınmaları ise hipotalamus’ta üretilerek adanohipofize ulaştırılan RH (Releasing hormone) ve IH (Inhibiting hormone)’ lar ile denetim edilir.
2.Nörohipofiz (Lobus posterior) :Tüm bezin % 25’ini oluşturan nöro¬hipofiz, hipotalamusun bir devamı halindedir. Nörohipofiz, miyelinsiz hudut lifleri ile modifiye glial hücreler olarak kabul edilen pituitositlerden yapılıdır. Gerçek bir endokrin bez olmayan nörohipofiz, hipotalamus’taki birtakım çekirdeklerden salınarak kendisine ulaşan hormonları (ADH ve oksitosin) kana geçirir.
Antidiüretik hormon (ADH), maksat organ olan böbreklerdeki distal ve kollektör tubuluslarda suyun geri emilimini (Reabsorpsiyon) artırır. Oksitosin, gebeliğin son devrinde doğum travayı esnasında uterus düz kaslarının kasılmasını, doğumdan daha sonra da bebeğin annesinin göğsünü emmesi ile başlayan ihtarlar kararı salınarak göğüs bezi alveollerinin etrafındaki miyoepitelial hücrelerin kasılmasını sağlar.
2.EPİFİZ BEZİ (Pineal bez, Glandula pinealis)
Epifiz bezi, beyin yarımkürelerinin içinde, Diencephalonun tavanında yerleşmiş, konik-çam kozalağı formunda küçük bir organdır. 7x5x4 mm boyutlarında.100-180 mg ağırlığındadır.
Epifiz bezi, karmaşık bir polinöronal yol izleyerek retina üzerine düşen çevresel ışığa ilişkin ayrıntıları alıp buna karşılık vermektedir. Tartışmalı olmakla birlikte, ışıkla ilgili sinyalleri endokrin sinyallere dönüştüren nöroendokrin transduser olarak kabul edilir.
Epifiz bezindeki pinealositler tarafınca salgılanan melatonin ve seratonin adenohipofiz, nörohipofiz, endokrin pankreas, adrenal korteks, adrenal medulla, paratiroid ve gonadlar üzennde ekseriyetle inhibitor tesir yapar.
Karanlık pineal bezde aktivite artırıcı rol oynarken, aydınlık azaltıcı rol oynamaktadır.
Epifiz bezindeki aktivite artışı, etkilediği iç salgı bezlerinde aktivite azalmasına yol açar.
Epifiz bezinin ayrıyeten uyku dönemi, beden ısısının ayarlanması, metabolizma, immun sistem, tümör büyümesi (inhibisyon), lokomotor aktivite, beyin transmitter metabolizması vb. daha biroldukca işlevde rol oynadığı ileri sürülmektedir.
3.TİROİD BEZİ (Glandula thyroidea)
Tiroid bezi, bovunda gırtlak ve soluk borusunun önünde yer almış, kahverengi- kırmızı renkte, fazlaca âlâ kanlanan, bilobuler bir iç salgı bezidir. 25-40 gr yükü ile iç salgı bezlerinin en büyüğüdür.
Cerrahi ve gerçek kapsül (Capsula fibrosa) olmak üzere iki kapsüle sahiptir. Gerçek kapsülün gönderdiği bölmeler, bezi biroldukça lobulus’a ayırır. Lobuluslar ortasında, tiroid bezinin temel yapısal ve işlevsel elemanları olan follikulus’lar yer alır.
Folliküllerde temel hücreler (Folliküler hücreler) ve parafolliküler hücreler (C hücreleri) olmak üzere iki tip hücre ayırt edilir. Folliküler hücreler, Triiodotironin-T 3 ve Tetraiodotironin -T 4 (Tiroksin) oluşumunda rol oynarlar. Parafolliküler hücreler ise kan kalsiyum seviyesini düşüren Kalsitonin (Thyrocalcitonin) hormonunu salgılarlar.
Tiroksin hormonu, büyüme, oksijen kullanmasının artırılması, protein, karbonhidrat ve yağ metabolizması ile gonadların sağlıklı çalışması için gereklidir.
4.PARATİROİD BEZLERİ (Glandulae parathyroideae)
Paratiroid bezleri, herbir tiroid lobunun art kenarı üzerinde yerleşmiş, mercimek biçiminde, toplam 4 adet iç salgı bezidir. Pozisyonlarına nazaran üst ve alt Paratiroid bezleri olarak isimlendirilirler.
Paratiroid bezleri, gevşek bir kapsülle sınırlanmış olup, parankimi sinuzoidal kapillerler içinde yer alan epitel hücre kordonlarından yapılıdır. Hücre kordonlarında, temel ve oksifil hücreler bulunur.
Temel hücreler kan Kalsiyum seviyesini artıran Parathormonu salgılarlar. Parathormon hayat için mutlak gerekli olan bir hormondur. Parathorrnonun tesirli olabilmesi için uygun ölçüde D vitamini alınması ile böbreklerde üretilen Dihidroksivitamin D 3’e gereksinim vardır.
5.BÖBREKÜSTÜ BEZLERİ (Glandulae suprarenales)
Glandulae suprarenales’ler, her bir böbreğin üst ucuna oturmuş, fascia renalis’le sarılı iki bezdir. Her bir böbreküstü bezi yaklaşık 4 cm uzunluğunda ve 3 cm kalınlığındadır.
Böbreküstü bezleri, anatomik ve fizyolojik taraftan dışta korteks (Cortex), içte Medulla olmak üzere iki kısımdan yapılıdır. Korteks, Glukokortikoidler (Kortizol ve kortikosteron), Minerelokortikoidler (Aldosteron) ile seks hormonları (özellikle androjenler) salgılar. Medulla ise bedenimizin en büyük paraganglionu niteliğinde olup sempatik ihtar ile Adrenalin ve Noradrenalin salgılar.
Böbreküstü bezi, ömür için zarurî olan bir bezdir. Bilhassa ekstrasellüler sıvının su ve elektrolit istikrarını ayarlayan Aldesteron hormonu farklı bir değere sahiptir.
6.ENDOKRİN PANKREAS
Pankreas, hem dış, birebir vakitte iç salgı yapan bir bezdir. Pankreasın iç salgı yapan Langerhans adacıkları, ENDOKRİN PANKREAS olarak isimlendirilir. Pankreas kitlesinin % 1 ‘ni işgal eden Langerhans adacıkları tüm beze yayılmış küçük kümecikler biçimindedir.
Yetişkin bir kişinin pankreasında 200.000 – 2.000.000 adet Langerhans adacığı bulunur. Langerhans adacıklarını oluşturan hücrelerin A (veya α), B (veya β). Delta δ ve F olmak üzere dört tipi tanımlanmıştır.
Alfa hücreleri Glukagon, Beta hücreleri Insulin , Delta hücreleri Somatostatin. F hücreleri Pankreatik polipepdit salgılarlar. İnsulin ve glukagon, antagonist çalışan iki hormon olup, insulin kan glukoz seviyesini düşürmek, glukagon ise yükseltmek için çalışır. Delta hücrelerinden salınan somatostatin (GHIF – Growth Hormon Inhibiting Faktör) Glukagon ve insulinin salınımlarını azaltır. F hücrelerinin salgıladığı Pankreatik polipepditiri yemekten daha sonra üretildiği tespit edilmesine rağmen endokrin işlevleri bilinmemektedir.
7.GONADLAR (Testis ve ovarium )
Gonadlar, erkek ve dişide cinsiyeti tayin eden temel organlar olup cinsiyet hücreleri (Spermatozoon ve ovum) yanında cinse has hormonları (Ostrojen, Progesteron, Testesteron) da üretirler. Gonadların cinse mahsus hormonları üreten üniteleri endokrin testis ve endokrin ovarium olarak isimlendirilir.
ENDOKRİN TESTİS : Testis, spermatozoonlan üretme yanında, parankiminde bulunan interstisyel (Leydig hücreleri) ve Sertoli hücreleri yolu ile hormon da salgılar.
Leydig hücreleri ICSH (LH) tesiri ile androjen hormonları (Testesteron, Dihidrotestesteron, Androstenedion) salgılarlar. Androjenler, erkek üreme organlarının ve sekonder seks karakterlerinin gelişmeninde büyük ehemmiyete sahiptir.
Sertoli hücreleri ise salgıladıkları inhibin isimli hormon ile FSH üretimini inhibe ederler. Ayrıyeten bir ölçü östrojen salgılarlar. Bunun erkekteki rolü bilinmemektedir.
ENDOKRİN OVARİUM : Ovarium, ovumu üretme yanında bayan cinse ilişkin Östrojen ve Progesteron hormonlarını salgılar.
Östrojen, Oogenez döneminde Graaf follikülünün Teka interna (Endocrinocytus thecalis) hücreleri tarafınca salgılanır. Östrojenin salınımı Hipotalamus ve Hipofiz ön lob hormonları tarafınca denetim edilir.
Progesteron, çatlamış Graaf follikülünün yerinde oluşan Corpus luteum (Sarı cisim) hücreleri tarafınca salgılanır. Şayet döllenme olmuşşa, gebeliğin 4. ayına kadar corpus luteum Progesteron üretmeye devam eder. Bundan daha sonra bu misyon Plasenta tarafınca yürütülür. Döllenme olmamışsa menstruasyona (adet kanaması) iki gün kala (26.gün) Corpus luteum’dan Progesteron salgılanması durur.
8 PLASENTA
Plasenta, Uterusta (rahim) bulunan fotus’un beslenmesini sağlayan bir yapı olup, hem de Östrojen, Progesteron, Chorionik gonadotropin, Plasenta laktojeni ve Relaksin hormonlarını salgılar.
Gebeliğin 5. haftasından itibaren salgılanmaya başlanan Plasenta laktojeni, büyüme hormonu (hGH) üzere tesir ederek Glukoz ve Protein metabolizmasında rol oynar.
Prolaktin üzere, göğüslerin büyümesini uyarır, süt imalini sağlar. Relaksin hormonu ise Pelvis kemikleri içindeki bağların gevşemesini sağlayarak doğum esnasında bebeğin geçiş yolunun daha esnek bulunmasına yol açar.
9.TİMUS (Thymus)
Timus, göğüs boşluğunun ön tarafında, Sternum’un çabucak gerisinde yer alan, bilobuler, merkezi bir immun sistem organıdır. tıpkı vakitte Timosin hormonları ve THH – FTS yapması niçiniyle endokrin sistem ortasında de ele alınır.
Timus’un boyutları yaş ile değişiklikler gösterir. Yeni doğanda, beden boyutuna oranla relatif olarak en büyük boyutta (Ortalama 12 gr.) dır.
Timus, Puberteye kadar büyüyerek 30-40 grama ulaşır. Puberteden daha sonra kademeli olarak küçülen (İnvolutio) Timus,70 yaşındaki bir şahısta 60 grama düşer.
Timustan Timosin alfa, Timosin B 1,2 …5, Timopoietin, I-II, Timik humoral hormon (THH), Timostimulin ve Faktör timik serum (FTS) salgılanır. Bu hormonlar, T lenfositleri yanında kimi B lenfositlerinin gelişmesinde rol oynarlar. Ayrıyeten Timus hormonları, hipofiz bezinden salgılanan üreme hormonlarının salınmasını da tesirler.
10.Gastrointestinal mukoza
Gasrointestinal (GİS) mukoza, hem ekzokrin birebir vakitte endokrin salgı yapan üniteler taşır. GİS mukozasındaki endokrin hücreler, diffuz nöro-endokrin (DNES) yahut Gastro enteropankreatik endokrin sistem (GEPS) olarak isimlendirilen bir sistem ortasında ele alınır. Bu sistem ortasındaki hücrelere, APUD hücreleri yahut Endocrinocytus gastrointestinalis (EGI) denir.
Endocrinocytus gastrointestinalis’ler, Gastrin (G), Kolesistokinin (CCK), Sekretin, Gastrik inhibitor pepdid (GİP), Motilin.substans P,Villikinin, Vazoaktif intestinal polipepdit, Somatostatin vb. 20’den çok hormon üretirler. Bu özelliği ile GEPS bedenimizin en büyük endokrin bezi olarak kabul edilir. Hem lokal ihtarlarla (Besinlerin lumenal uyarıları) uyarılan tıpkı vakitte sinirsel denetime sahip olan bu hücreler, kişinin beslenme hali, psişik ve fizyolojik dünyası ile yakın alaka halinde olarak hormonal karşılıklar ortaya çıkarırlar.
11.BÖBREKLER
Böbrekler, bedenimizin temel atılım organları olma yanında, ürettikleri Eritropoietin.1 ,25 Dihidroksi Vit.D 3, Prekallikrein, Prostoglandin ve Renin üzere hormonlar niçiniyle endokrin sistem ortasında de ele alınır.
Eritropoietin, hemoglobin sentezini ve kemik iliğinden eritrositlerin salınımını uyararak eritrosit üretimini artırır. Renin, kanda elbette bulunan Angiotensinojen’i Angiotensin I’e çevirir. Angiotensin I, akciğerlerde Converting enzim yolu ile Angiotensin II’ye döner. Angiotensin II. adrenal korteksten Aldesteron salınımını arftınr. Aldesteron, sodyum ve ötürüsı ile suyun reabsorbsiyonunu artırarak plazma hacmini artırır.(Kan basıncı arttığında Renin -» Angiotensin sistemi durur.)
12.KALP
Deveran sisteminin merkezi organı ve pompası olarak işlev goren kalpte son senelerda endokrin organlar kümesine da girmiştir. Atrial endokard’tan Atriopeptin (Eskiden Atrial natriuretik faktör-hormon ANF.ANH olarak adlandırılmıştı) salgılanır.
Daima olarak, az ölçüde salgılanan Atriopeptin tüm bedene dağılır. Salınması, kan basıncındaki artışlara bağlı olarak, atrial duvarın gerilmesi kararı gerçekleşir. Atriopeptin’in amaç hücreleri kan damarları, böbrekler, böbreküstü bezi ve hipotalamus’ta yer alır. Tesirleri, kan basıncı denetimi yanında, sodyum, potasyum ve su atılımının düzenlenmesine yöneliktir.
Sağlıklı günler dileği ile…
Uzman Dr.Ali AYYILDIZ – Veteriner Tabip – İnsan Anatomisi Uzmanı Dr.(Ph.D.)